Aan de andere kant, nieuwsgierigheid is een factor die zich moeilijk laat tegenhouden, en gisteren zat ik dus toch te kijken naar Angels & Demons. En dat was toch een vrij aangename ervaring. Ook al klopte er vrij weinig van de wetenschappelijke en kerkhistorische achtergrond. Antimaterie gevormd in zichtbare hoeveelheden, opgeslagen in doorzichtige buizen, met een batterij erin? Echt? En de Illuminatie als een soort sekte van gelovige wetenschappers, die wraak willen nemen op een onrecht hen aangedaan door de Rooms Katholieke kerk? Echt? Ik keek de film met een vriend die een vrij encyclopedische kennis heeft op hier aan rakende gebieden en hij trakteerde me op een interessante lezing over het ontstaan van de vrijmetselaars en de illuminatie, waaruit bleek dat de groepering in deze film weinig verbinding had met de historische realiteit. En bovendien: als het echt wetenschappers waren, zouden ze niet zoveel nadruk leggen op symboliek. Dat is echt meer iets godsdienstigs ...
Maar goed, daar tegenover stonden mooie locaties in Rome en interessante rituelen (moet ik ook nog eens heen op vakantie), een snel verlopend verhaal (er zit een tijdsdruk achter), een Indiana Jones-achtige puzzeltocht compleet met onderaardse catacomben, interessante plotwendingen (kan ik natuurlijk niet verklappen), aardige acteurs (Tom Hanks en de vrouwelijke hoofdrolspeelster zijn wat vlak en maken weinig indruk, maar Ewan McGregor als de Camerlengo Patrick McKenna en Stellan Skarsgard als het hoofd van de zwitserde garde waren behoorlijk onderhoudend), een fantastische ondergrondse super technologische kluis annex bibliotheek en een verrassend interessante verhandeling over wetenschap en religie en hun onderlinge samenhang.
Het verhaal begint na de dood van de laatste paus, vlak voordat de kardinalen in conclaaf gaan. De vier kandidaten voor de positie van hoofd van de kerk van Rome worden ontvoerd. Een bericht wordt achtergelaten: vanaf acht uur 's avonds zal elk uur een van hen worden omgebracht. De enige aanwijzing: een symbool van het geheime genootschap de Illuminati. De politie van Vaticaanstad roept de hulp in van Robert Langdon, een specialist op het gebied van symbolen, die in een eerder avontuur overtuigend wist aan te tonen dat Jezus getrouwd was met Maria Magdalena en dat hun bloedlijn gelijk stond aan de heilige graal. Hij is niet favoriet bij de kerkleiders, toch is hij door zijn specialistische kennis de enige die een kans maakt de kardinalen te redden. Gelukkig is In Vaticaanstad ontmoet hij een wetenschapper van het CERN in Zwitserland. Kort ervoor is er een vaatje gestolen met een hoeveelheid antimaterie. Genoeg om heel Vaticaanstad en een deel van Rome door licht te laten vergaan. Het blijkt bovendien dat er wat tegenstand was van katholieke geestelijken tegen het CERN-onderzoek, omdat ze zouden zoeken naar het God-deeltje (phew ... als dat bestond was het gewoon een deeltje uit ons materiele universum, dat niks zou zeggen over het bestaan of de natuur van God. Sommige dilemma's uit deze film zijn niet werkelijk dilemma's). De kardinalen weigeren echter uit conclaaf te gaan. Voor Langdon en de anderen begint een race tegen de tijd. De Camerlengo verleent Langdon toegang tot de archieven van het Vaticaan. Daar vindt hij in de geschriften van Galileo een aanwijzing over het pad van de verlichting, achtergelaten door de kunstenaar Bernini. Hij volgt het van aanwijzing naar aanwijzing naar de hoogste tempel van de Illuminati, waar als het goed is de antimateriebom kan worden gevonden ... De klok tikt ...
Een interessant plotonderdeel van deze film is de terugkerende discussie over de relatie tussen geloof en wetenschap. Tussen deze twee bestaat namelijk schijnbaar een gespannen verhouding. Dat wordt in deze film nog eens extra gesuggereerd door behalve het plot over de illuminatie en het 'god-deeltje' op het St. Pietersplein nog demonstraties te laten plaatsvinden over het gebruik van embryonale stamcellen. Robert Langdon krijgt de vraag: geloof je in God. Zijn antwoord: ik ben een academicus. Wat heeft dat ermee te maken? Hij bedoelt dat hij kennis verzamelt over wat hij met zijn ogen kan waarnemen, 'en geloof is een gave die mij nog niet geschonken is'. Dat is eerlijk, maar het betekent tegelijk dat hij eigenlijk niet anders kan dan een buitenstaander zijn van de Katholieke kerk en haar vertegenwoordigers. Hij heeft het daarom steeds over 'jouw/jullie kerk'. Waarop het hoofd van de zwitserse garde uitvalt: "Onze kerk geeft voedsel aan de hongerigen en onderdak aan de thuislozen. Wat doet jouw kerk, mr. Langdon?" Goede vraag! De suggestie is dat die waarheid van het geloof waarvan Langdon beweert dat hij die nog niet als geschenk ontvangen heeft, voor heel veel mensen een motivatie is om goed te doen: om de armen te helpen en het kwaad te bestrijden. En wat brengt Langdons scepticisme tot stand? Een boek dat enkele tientallen exemplaren verkoopt in de boekwinkel van Harvard.
Tegelijk zijn er mensen in de kerk die zich bedreigd voelen door de wetenschap, die met het onderzoek naar het 'godsdeeltje' God overbodig zouden kunnen maken. En die angst brengt hen ertoe de wetenschap zwart te maken. Te verketteren. In het verleden hebben ze dat gedaan met de Illuminati, en ook nu houden ze de vooruitgang tegen. De kerk moet God beschermen tegen de wetenschappers, die steeds meer afkalven van het terrein waarover God zeggingskracht heeft. Hier speelt de 'god van de gaten' een belangrijke rol. Zowel de wetenschappers als de gelovigen gaan ervan uit dat in een proces waar een verklaring voor gevonden wordt, God geen rol kan spelen. Zodra we iets met ons verstand begrijpen, heeft de invloed van God afgedaan. God is nog slechts een god 'van de gaten'. Hij heeft alleen nog iets in te brengen op die gebieden waar de wetenschap tekort schiet. En die gebieden worden steeds kleiner. Dit is een model dat helaas nog veel christenen aanhangen, waardoor deze christenen hun laatste bastions te vuur en te zwaard plegen te verdedigen. Omdat ze denken dat als ook het laatste door een theorie verklaard zou worden, bewezen zou zijn dat God niet bestaat. Vandaar het harde verzet van de creationisten tegen acceptatie van de evolutietheorie. Als we er een theorie over hebben zou er geen plek meer zijn voor het handelen van God.
Hier zit echter een foute redenering achter, die volgens mij een erfenis is van het Deisme van de Verlichting, namelijk dat de natuurwetten functioneren onafhankelijk van God. Het heelal is een soort machine die op zichzelf loopt. God heeft het mechaniek misschien ooit in gang gezet, maar het windt zichzelf af. God is daarbij niet meer nodig. Dat is echter geenszins het wereldbeeld van de bijbel en ook niet dat van de gelovigen van voor de Verlichting. Nee, die zagen de natuurwetten juist als de manier waarop God handelt. De natuurwetten zijn niet zielloze processen die aflopen als een klok, maar de tekenen van het consistente handelen van God in de werkelijkheid. God onderhoudt alle dingen door het woord van zijn kracht, stelt de bijbel. En omdat God een betrouwbaar persoon is, zijn onze waarnemingen aan de natuur betrouwbaar en kunnen we komen tot wetmatigheden. Wie een natuurwet beschrijft maakt God daarmee niet overbodig voor dat gedeelte van de natuur, maar geeft juist eer aan God, omdat hij iets van Gods handelen inzichtelijk maakt. In een voorbeeld (waaraan ook in de film gerefereerd wordt): in de bijbel wordt over de bliksem en de donder gezegd dat God hierdoor spreekt. De bliksem is een teken van Gods toorn. Gods woorden klinken in de donder. We weten echter al lang dat we bliksems natuurwetenschappelijk kunnen beschrijven als een elektrische ontlading tussen wolken of tussen wolken en de grond, als er sprake is van een spanningsverschil. Dat wil zeggen dat er in de wolken meer elektronen zijn dan op de Aarde en dat dit verschil zich ontlaadt. Omdat deze elektrische ontlading behoorlijk veel energie bevat, wordt de lucht eromheen verwarmt. Deze zet uit en botst op koudere lucht. Hierdoor ontstaat een schokgolf. Deze schokgolf bereikt onze oren: de donder. De 'god van de gaten'-theorie zegt dat de donder dus niet de stem van God is omdat we een theorie hebben die het proces natuurwetenschappelijk verklaart. Net zo als de regenboog geen teken is van hoop, omdat het gewoon een brekingseffect is van licht op druppels water in de atmosfeer. Of zoals er geen Schepper is omdat het ene dier uit het andere voortkwam.
Maar als God inderdaad God is en alle dingen draagt door het woord van het kracht, dan beschrijft deze theorie van elektriciteit en luchttrillingen eenvoudig de manier waarop God verkiest te spreken, of te wel, de ontlading van elektronen en de schokgolf in de lucht is de stem van God. Brekingseffecten van licht op druppels zijn de manier waarop God hoop communiceert. En de genetische processen waardoor de ene soort in de ander overgaat zijn de werktuigen waarmee God de biosfeer geschapen heeft. Op deze manier toont de hele schepping, aarde en hemel, de heerlijkheid van God. De Schepper van hemel en aarde wordt door onze ontdekkingen, onze experimenten, onze theorievorming niet kleiner, maar groter. Hoe meer we kunnen verklaren, hoe ontzagwekkender Hij is!
Helaas is er vanwege dit verkeerde beeld op de verhouding tussen geloof en wetenschap (een conflict-model) sprake van wantrouwen en angst aan beide zijden. Deze angst geeft aanleiding tot pogingen om door middel van machtsuitoefening de andere partij te controleren en de mond te snoeren, in plaats van haar in zijn waarde te laten. En deze machtsuitoefening is de bron van onvrijheid. De mens kiest ervoor om op de troon van God te zitten. Om Gods werk voor hem te doen, of het nu de god 'wetenschap' is of de god van de religie. Kerk en wetenschap zijn beide religieus.
Aan het eind van de film neemt een van de vertegenwoordigers van de kerk afscheid van Langdon (het is waarschijnlijk niet echt een 'spoiler' als ik verklap dat Vaticaanstad de film overleeft). Hij vraagt Langdon om als hij over de kerk schrijft, dat te doen met vriendelijkheid. "Religion is flawed", stelt hij. "Because man is flawed. I am flawed." Daar komen we weer terug bij mijn theorie van de zwakheid. Voor zowel de gelovigen als de wetenschappers geldt dat ze van zichzelf moeten erkennen dat ze feilbaar zijn. Dat ze falen. Dat ze niet alles kunnen weten, dat ze met hun macht niet alles kunnen bereiken, en dat hun motieven niet altijd betrouwbaar zijn. En vanuit deze nederige basisinstelling zullen ze bereid zijn werkelijk te luisteren naar anderen, ook al zijn ze het niet altijd met hen eens. Dan zullen ze niet hoeven terugvallen op macht om hun tegenstanders te onderdrukken, dan zullen ze niet geregeerd worden door angst, maar dan zullen ze de armen voor de ander kunnen openen en een echte relatie kunnen aangaan. En dan zal de wetenschapper ontdekken dat de religie vragen kan beantwoorden over de zin van het leven en de betekenis van het menszijn. En dan zal de gelovige ontdekken dat de wetenschap vragen kan beantwoorden over de leeftijd van het heelal en het functioneren van cellen. En het geheel zal groter zijn dan de som van de delen.
Een film die je over dit soort dingen laat nadenken is geen tegenvaller.
