Tot ik voorjaar 2008 in de videotheek Laputa, castle in the sky zag staan en meenam. En prompt mijn vooroordelen over animefilms moest herzien. De maanden erna haalde ik mijn achterstand op het gebied van anime in, en breidde mijn collectie snel uit. Vooral met de films van Hayao Miyazaki, de maker van Laputa. Want je hebt anime en je hebt Miyazaki, een deel van de Japanse animatietraditie maar tegelijk zoveel meer! Hij wordt niet voor niets de Japanse Walt Disney genoemd, zo steekt hij uit boven zijn collega's. Maar die vergelijking doet hem mijns inziens tekort. Zijn films zijn namelijk alleen met Disneyfilms te vergelijken in het feit dat ze meestal voor alle leeftijden geschikt zijn. Maar daar houden de overeenkomsten ook op. Hier geen sprookjes met een toegevoegd happy end, karakters die om de haverklap in zingen uitbarsten en grappige dieren als 'side kicks'. Hier geen stereotype slechteriken met een gruwelijk uiterlijk, of hoofdpersonen zonder vlek of rimpel. Hier geen (of nauwelijks) slapstick humor. En hier ook geen geweld zonder zwaarwegende consequenties. De Miyazakifilms zijn in naam wel kinderfilms, maar ze zijn tegelijk volwassen. Anders gezegd: ze nemen het kind serieus. Geen prinsen/prinsessen 'wish fulfillment', maar kinderen die kinderen zijn en als kinderen verantwoordelijkheid leren dragen. En ik zeg dit allemaal als iemand die de Disneyklassiekers heel erg waardeert en uitkijkt naar de blu ray-editie van Beauty and the Beast.
Tegelijk hebben de Miyazakifilms hun eigen onderscheidende kenmerken: sterke heldinnen, prachtig geanimeerde landschappen, bizarre vliegmachines en levendige vliegscenes, milieu versus technologie (maar nooit eenvoudig zwart wit), Europese dorpen en cultuur (veel uit Duitsland), varkens (ja, echt waar) en een werkelijk ongebreidelde fantasie.
Wat ik me realiseerde toen ik deze film voor het eerst zag, was dat animatie gebruikt kan worden voor meer soorten verhalen dan de typische Disney-sprookjes. Ook voor avonturenfilms in een soort alternatieve negentiende-eeuwse setting met bizarre vliegmachines. En met animatie kunnen ook verhalen worden verteld die (tot nu toe) in 'live action'-films onmogelijk waren. De film Avatar werd door sommige recensenten een 'live action'-Miyazaki genoemd, voor een groot deel vanwege de in groot detail uitgewerkte wereld, de voelbare vreugde van het vliegen, en de natuur versus techniek thematiek. Animatiefilms kunnen je werkelijk meenemen naar andere werelden en je van de ene verbazing in de andere onderdompelen. Tegelijk realiseerde ik me dat Miyazaki in zijn verhalen waarheid zichtbaar maakt, zonder prekerig te worden.
Miyazaki is geen christen. Maar in zijn verhalen ontdek ik een moreel besef dat overeenkomt met mijn geloof. Ik moet daarbij altijd denken aan Chesterton, Tolkien en Lewis, die betoogden dat een goed verhalenverteller in zijn verhalen altijd iets zichtbaar zal maken van het ene grote Verhaal. Dat mythen, legendes, overleveringen vage weerspiegelingen zijn, splinters, schemerbeelden van de Waarheid. Een verhalenverteller die eerlijk en oprecht is zal zijn ziel in zijn verhalen laten zien. En omdat elk mens door God naar zijn beeld is geschapen, wordt dan ook het karakter van God in zijn verhalen zichtbaar. En Hayao Miyazaki is volgens mij zo'n eerlijke verhalenverteller, die niet in de eerste plaats verhalen vertelt om geld te verdienen of beroemd te worden of zichzelf te bewijzen, maar omdat hij ze wil vertellen. (Sommige van zijn verhalen zijn dan ook geinspireerd op kinderen van vrienden of familie, voor wie hij ze wilde maken. Doet me denken aan de Narniaverhalen van Lewis die ook aan familie zijn opgedragen!) In deze verhalen komen dan ook die dingen tevoorschijn die Miyazaki aan het hart gaan. En dat zijn puur menselijke drijfveren, die door God in zijn hart zijn gelegd: opgroeien maar toch kind blijven, op een goede manier omgaan met de schepping, de gevolgen van geweld en de moeite om geweldloos te blijven, opofferende liefde, mensen die meer zijn dan ze lijken, luisteren naar de goden en naar de natuur, het nemen van verantwoordelijkheid en het vervullen van je taken naar elkaar, en het verlangen naar schoonheid, gerechtigheid en intimiteit dat onze diepste motivatie vormgeeft.
In deze film zijn deze laatste drie verlangens: schoonheid, gerechtigheid en intimiteit in overvloed te vinden, vooral in de conclusie. Het slot van deze film sprak mij op een heel diep niveau aan: het zwevende kasteel, lang geleden verlaten en op een prachtige manier overwoekerd door de natuur (vol bloemen en vogels en een ontroerende robot als tuinman), de hebzuchtige militairen en de machtsbeluste slechterik die door hun eigen trots ten onder gaan (bij iemand die blind werd moest ik denken aan bijbelse verhalen daarover), de hoofdpersoon die zijn eigen leven waagt om zijn vriendin te redden ('hij is eindelijk een man', zegt een ander karakter), en hoe ze ervoor kiezen liever samen ten onder te gaan dan geweld te gebruiken tegen hun vijand, en de hereniging met hun vrienden aan het einde. En dan is er het laatste shot van de film, dat suggereert dat de schoonheid van Laputa blijft bestaan, onbereikbaar voor de menselijke hang naar macht, als een paradijs in de lucht ...
Het verhaal begint mysterieus in de wolken. Een luchtschip wordt aangevallen door piraten. Een meisje klimt uit het raam, glijdt uit en valt. Maar haar medaillon verspreidt een vreemd licht en doet haar zweven. Dan de openingstitels, die verhalen over een samenleving met vliegende steden, die in een ver verleden ten onder is gegaan. Ze wordt opgevangen door Pazu, een jonge mecanicien bij een mijninstallatie. Hij verwelkomt Sheeta in zijn huis (een prachtige scene waarbij hij trompetspeelt, terwijl een vlucht duiven over het in de rotswanden uitgehakte dorp zweeft). Maar al snel duiken de piraten op, een groep vrij onhandige en komische types, onder leiding van de doortastend en niets ontziende Dola (of Mama genoemd. Of ze echt familie zijn weet ik niet). Zij zijn niet de enigen. Het leger, onder leiding van geheim agent Muska (in semi-victoriaanse kleding. Mooi detail: deze gluipers werd in de Engelse versie ingesproken door Mark Hamill, ook bekend als Luke Skywalker) is ook op zoek naar Sheeta en haar medaillon. Dat medaillon blijkt gemaakt van een zeldzaam mineraal, Etherium, dat de krachtbron was van het legendarische Laputa, het kasteel in de lucht, de bron van het vuur dat Sodom en Gomorra verwoestte (een duidelijke verwijzing naar kernwapens). Uiteindelijk raken de twee gescheiden. Muska en zijn leger nemen Sheeta gevangen, en hopen door haar medaillon de weg naar Laputa te vinden. Pazu sluit zich aan bij de luchtpiraten van Dola, die uit zijn op de schatten van het zwevende kasteel. Het wordt een race tegen de klok. Wie vindt Laputa het eerst? De militairen in hun gigantische zwevende fort de Goliath, of Pazu en zijn vrienden in hun fantastisch ontworpen vliegtuig (compleet met kraaiennest dat als vlieger kan worden opgelaten). Wie de wedstrijd wint, bepaalt het lot van de wereld ...
Dit is een film die je eigenlijk gewoon moet ondergaan. Er zijn teveel prachtige scenes en mooie details om op te noemen (zoals wanneer Pazu en Sheeta in een storm terechtkomen, met een glimps van het verleden en bliksems als dansende slangen). Ik keek de DVD op mijn blu ray-speler, en daarbij viel het me op dat sommige scenes van iets mindere kwaliteit zijn. Maar niet genoeg om te storen. De muziek is prachtig! De stemmen van de hoofdpersonen lijken wat te oud voor de leeftijd die ze zouden moeten hebben. Het ontwerp van de robots is vrij origineel. Ze zijn angstaanjagend in hun kracht (de verwoesting van een militair fort is ... apocalyptisch), maar tegelijk aandoenlijk in hun zorg voor Laputa en haar erfgenamen. Het overwoekerde vliegende kasteel is een van de mooiste locaties die ik ooit in een film gezien heb. Compleet met overstroomde galerijen, en een verwijzing naar Miyazaki's eerdere film Nausicaa. Bij een paar scenes kreeg ik werkelijk hoogtevrees, hoewel het niet eens een 3D-film is.
Laputa was de eerste Miyazakifilm die ik bewust zag, maar niet mijn favoriete. Dat is denk ik Nausicaa of the valley of the wind. En Princess Mononoke, ook een absolute aanrader. Dit is een wat toegankelijkere avonturenfilm, over de zoektocht naar een verloren beschaving, maar wel een die ik keer op keer kan kijken zonder me te gaan vervelen. Een aanrader.
