Deze filmmarathon was met zeven uur een stuk korter dan de vorige. En gelukkig maar, want deze films zijn een stuk minder meeslepend dan die van The Lord of the Rings. Dat geldt niet voor The Matrix, die wat mij betreft ook na meer dan tien jaar nog steeds een van de beste actie/sciencefictionfilms is die er zijn. Een interessant uitgangspunt, een op dat moment unieke eigen vormgeving, baanbrekende computereffecten (het 'bullet time'-effect), karakters die aan zichzelf twijfelden, en een intense climax. Ook als je de film, zoals ik, meerdere keren gezien heb, wordt je nog steeds het verhaal ingetrokken. Bovendien blijft de thematiek van het vinden van je eigen identiteit in een wereld van leugens, van een belangrijke rol als je jezelf onbelangrijk vindt, van een kleine groep die ervoor strijdt mensen met de waarheid in contact te brengen, me als Christen aanspreken. Neo kan worden gezien als Jezus-figuur (compleet met dood en opstanding, daar zijn al boeken over volgeschreven), maar meer nog werkt hij als beeld van een christen, die ontdekt dat de werkelijkheid anders in elkaar zit dan hij geloofd, en dat hij bereid moet zijn grote offers te brengen voor die waarheid, tot zijn leven toe. Elementen van geloof en vertrouwen spelen daarbij een belangrijke rol. Blijf je aan jezelf twijfelen, of durf je de sprong te maken? "You have to let it all go," zegt mentor Morpheus, "Fear, doubt, disbelief."
Na zo'n begin zijn de vervolgfilms toch een teleurstelling. De verhaallijn is ingewikkelder dan die van de eerste. Dat hoeft geen probleem te zijn, als het op een begrijpelijke manier gebracht werd. The Matrix had ook niet het meest makkelijke concept, maar omdat je Neo volgde op zijn reis, werd wel duidelijk wat er op het spel stond en wat de hoofdpersoon moest doen om het onheil te voorkomen. Hier wordt al snel duidelijk dat de mensenstad Zion wordt bedreigd door een robotleger. En er zijn visioenen van de dood van Trinity. En agent Smith is terug. Maar wat Neo aan die drie dingen moet doen is behoorlijk esotherisch. Hij moet de bron opzoeken? Daarvoor moeten drie locaties worden uitgeschakeld? Daarvoor moet hij een sleutelmaker vinden? En die wordt door een computerprogramma gevangen gehouden? En hij blijkt zelf een gevolg te zijn van een disbalans in het programma van The Matrix? Het zou hebben geholpen als de Architect zich niet had uitgedrukt als een filosofieprofessor. Of als de actiescenes niet aan het plot toegevoegd leken te zijn om het verhaal smeuig te maken in plaats van een essentieel deel ervan uit te maken. Nu leek het verhaal stil te staan terwijl de (niet speciaal nodige) gevechten zich afwikkelden. Het feit dat je weet dat Neo bovenmenselijke capaciteiten heeft binnen de wereld van de Matrix maakt bovendien dat er weinig spannend is aan deze scenes. In de eerste film was het (in elk geval voor Neo) nog maar de vraag of hij zou overleven. Per slot van rekening had hij een boodschap gekregen dat hij zijn mentor kon redden, maar niet zichzelf. Het verhaal was daardoor werkelijk spannend. Hier weet je dat Neo gewoon weg kan vliegen als hij dat wil, en nergens werkelijk door wordt bedreigd. Het is spannender als het gaat om Morpheus en Trinity. Ten slotte is het verband tussen scenes losser. Iemand zegt dat hij het orakel moet zien. De volgende scene is hij er al. Wat er nodig was om dat mogelijk te maken hoeft misschien niet uitgebreid in beeld te worden gebracht, maar het zou volgens mij wel de samenhang van het verhaal sterker maken.
In de derde film is het al anders. Het grootste deel van deze film speelt zich af in de echte wereld. Onze wereld. Waar mensen geen superkrachten hebben en geen 'kung fu'. Waar kogels niet kunnen worden tegengehouden, en mensen bloeden als ze zichzelf snijden. Een wereld van vlees, zweet en ademhaling. (Maar er zijn suggesties dat er ook onder deze materiële wereld een laag van informatie zit, hoewel dat nooit expliciet duidelijk wordt gemaakt.) De gevechten om de stad Zion zijn dus werkelijk spannend. Bovendien heeft aan het eind van het verhaal Smith zoveel invloed gekregen, dat hij tegen Neo opgewassen blijkt te zijn. De afloop van hun eindconfrontatie is daardoor verre van zeker.
Ik heb mensen horen beweren dat de conclusie van de trilogie in essentie nihilistisch is. Dat geloof, hoop en liefde worden weggezet als betekenisloze constructen, niet anders dan de Matrix zelf. En dat Neo's uitspraak waarom hij blijft vechten ('Because I choose to') getuigt van inhoudsloos existentialisme. Alsof puur het feit dat wij iets kiezen genoeg zou zijn om iets waardevol te maken. Alsof er geen hoger principe nodig is om onze keuzes te leiden.
Bij het kijken van de films moest ik daar geregeld aan denken. Mijn conclusie is dat deze afwijzing van het slot van The Matrix tekort doet aan het verhaal. En vooral aan het thema van liefde als een factor die de cyclus van doelbewustzijn, oorzaak en effect, determinisme doorbreekt. Dit hangt ook samen met het creatieve slot van de film, waarbij de mens niet de machines verslaat, maar juist vrede sluit.
Het begint in de tweede film, waar veel wordt gesproken over het 'waarom' van onze keuzes. Dat we niet verder kunnen kijken naar de gevolgen van onze keuzes als we dat waarom niet kennen. De Merovingian (een machtig programma dat een soort maffiarol vervult) gelooft dat vrije wil een illusie is. Alles wat er gebeurt is een kwestie van oorzaak en gevolg. Hij gebruikt het als rationalisatie om overspel te plegen. Zijn echtgenote accepteert dat excuus echter niet en besluit de helden te helpen, op basis van de echte liefde van Neo voor Trinity. Uiteindelijk, tegen de verwachting van de Architect van de Matrix in, kiest Neo niet voor wat op basis van oorzaak en gevolg-argumenten het meest logisch was geweest maar voor zijn vriendin. Volgens de Architect, die alles ziet in termen van evenwicht en programma's, leidt dat onherroepelijk tot de ondergang van zowel de computers als de mensheid. Hij is niet in staat om in zijn berekeningen de kracht te verwerken van de liefde, die leidt tot keuzes die ingaan tegen de zelfbeschermende programmatuur, die bereid is zichzelf op te offeren voor een ander.
Het mysterieuze orakel ziet dit echter wel, en is daarom ook bereid om zelf dergelijke offers te maken. Zij gelooft dat liefde (gepersonificeerd in Neo's liefde voor Trinity) een macht heeft die programma's als de Architect en de haat van Smith niet kunnen overwinnen.
In het begin van de derde film ontmoet Neo computerprogramma's. Hoewel hij wist dat het bewuste enititeiten waren (in deze film is Artificial Intelligence uitgevonden), had hij er geen rekening mee gehouden dat ze lief konden hebben. Liefde, blijkt hier, is geen menselijk gevoel, maar de keuze om aan iets of iemand zoveel waarde te hechten dat je er alles voor over hebt. Een keuze die alle bewuste levensvormen kunnen maken, ook computerprogramma's. En wezens die kunnen liefhebben, kunnen elkaar liefhebben en vrede sluiten. Dat maakt dat Neo niet alleen zal vechten voor de overleving van de mensen, maar voor al het bewustzijn, alle wezens die kunnen liefhebben.
De programma's en de mensen hebben namelijk ook een gemeenschappelijke vijand. Smith. Hij is de tegenpool van Neo. Zijn enige doel is de wereld te veranderen in zichzelf. Om persoonlijkheid, individualiteit, eigenheid uit te wissen. Om te vernietigen. Dit is de definitie van haat. Waar liefde vreugde schept in verscheidenheid, in eigenheid, wil haat alles wat anders is dan zichzelf juist laten verdwijnen. De liefde wil zichzelf uitstorten voor de ander. De haat wil zelf het enige zijn dat overblijft en duldt geen concurrenten. Zolang er iets is dat anders is dan zichzelf, is er iets om te haten.
Daarom begrijpt Smith niet waarom Neo hem bestrijdt. Liefde is een illusie, volgens hem, en we de meest waardeloze uitvinding van de mensen. Hij zou nooit begrijpen dat iemand bereid zou kunnen zijn zichzelf over te geven voor anderen. Maar dat is wat Neo doet als hij zegt: 'I choose to'. Zijn keuze is zijn liefde. Zijn opoffering is zijn liefde. Het orakel had hem gezegd dat alles wat een begin heeft ook een einde kent. En hij is bereid voor het einde te kiezen, als dat de vrijheid oplevert voor zijn geliefden. Dat hij zichzelf overgeeft aan Smith is dus geen zwakte. Het is wat hij altijd van plan was. Want doordat hij het kwaad, de haat, van Smith in zich opneemt, kan het in hem worden vernietigd. Het wordt uitgeroeid in de zelfovergave van Neo. Niet toevallig dat hij daarbij de vorm van een kruis aanneemt. En uit dat offer komt de vernieuwing van de Matrix voort en een vrede voor de mensen van Sion. Voortaan kan iedereen de gevangenschap verlaten die vrij wil zijn.
En de suggestie is dat Neo niet voor altijd weg is, mede gesymboliseerd door de zonsopgang aan het slot van de film.
Waarschijnlijk zonder dat de filmmakers het allemaal precies zo bedoelden, is dit verhaal een krachtige illustratie van wat Jezus voor ons gedaan heeft. Ik had deze films goed als voorbeeld kunnen gebruiken voor mijn boek, want daar betoog ik hetzelfde, dat liefde voor de ander (en vooral de liefde voor God), hetgene is dat mensen vrij maakt.
Tot slot: en interessant essay van Steven Greydanus legt uit waarom de Matrix niet gnostisch is (hoewel de films wel met oosterse godsdiensten en reincarnatie flirten), maar in de weergave van de echte wereld juist het menselijke en lichamelijke als belangrijk toont (onder andere door de iets te lang weergegeven party-scene in Zion).
