ijn collega bood vervolgens aan me de film uit te lenen. Nu had ik me voorgenomen iets vaker naar meer 'uitdagende' films te kijken, films die dieper gaan dan het gemiddelde actiespektakel. Bovendien is schoonheid een van de thema's waar ik het meest over nadenk: waarom raakt het ons? Heeft het betekenis? Zegt het iets over onze wereld? Dus een film die schoonheid zelfs in de titel draagt, moet dus iets over dat onderwerp te zeggen hebben.
Het is niet het enige waarover de film iets te zeggen heeft. Je kunt hem net zo goed wegzetten als een analyse van de menseijke afgoden: geld, seks en macht. En de manier waarop die ons leven beheersen zonder dat wij het merken en ons meesleuren naar de ondergang. Blog Thoughts on Grace laat bijvoorbeeld zien hoe Carolyn zoekt naar betekenis. Om succesvol te zijn moet je succes uitstralen, is haar mantra. De wereld vormt zich naar jouw wensen als je maar doet alsof ze al zijn uitgekomen. "Vandaag ga ik dit huis verkopen." Als je het maar hard genoeg gelooft ... ja, wat dan? Je kunt wel net zo goed willen zijn als de concurrent, maar je raakt gefrustreerd als het je niet lukt. .Je bent in de greep van een ideaalbeeld -een wet- en dus niet vrij.
Net zo zijn andere karakters in de film in de greep van valse idealen. Schoolmeisje Angela doet zich voor als een slet en gebruikt haar uiterlijke schoonheid om waarde aan te ontlenen. Als mannen haar met hun ogen uitkleden, zelfs al zijn ze meer dan twee keer zo oud als zij, geeft dat haar betekenis. Dan heeft ze kennelijk macht. En dan kan ze haar doel bereiken in de modellenindustrie. Ze is bereid mannen te manipuleren en te verleiden om in haar eigen waarde te kunnen blijven geloven. Als haar tactiek faalt, is ze opeens niet meer zo zelfverzekerd. De waarheid komt boven tafel en van haar zorgvuldig opgebouwde imago ('Als er iets is dat ik niet wil, dan is dat gewoontjes te zijn.') blijft niets over.
De buurman, kolonel Fitz, ontleent zijn betekenis aan zijn marine-achtergrond en zijn conservatieve houding. Orde en regels, dat is wat telt. (Typisch: hij heeft een nazi-schaal in zijn collectie. Het symbool staat op de achterkant, het lijkt op het eerste gezicht een normaal eetbord. Is de Amerikaanse hang naar veiligheid, regels, orde et cetera werkelijk zo anders als die van het Duitsland onder Hitler?). Hij beschouwt alles wat afwijkt van zijn eigen morele overtuiging als bedreiging. Vooral homo's. En hij wil dat zijn omgeving zich aan zijn beelden aanpast. Dat is zijn basis voor betekenis en waarde. Maar als dat wat hem zo bedreigt opeens dicht bij huis komt, en zijn zoon zich niet blijkt te houden aan zijn regels, stort ook zijn kaartenhuis is. Hij moet onder ogen zien dat hij in zijn diepste binnenste geen haar beter is.
En hetzelfde geldt voor Lester Burnham, de hoofdpersoon, 42 jaar, in een baan die hij haat. Hij zal dan wellicht sterven, maar is hij niet al dood? Een schok laat hem zich realiseren dat hij vast zit, dat hij van binnen niet meer de levende persoon van vroeger is die in contact stond met echte mensen. En hij gaat hard aan de gang om dat beeld te veranderen. Een nieuwe auto, sporten, een andere baan zonder verantwoordelijkheid, eindelijk de waarheid zeggen tegen je vrouw, wiet en bier. Hij ontleent zijn betekenis aan zijn vrijheid om alles te doen wat hij wil. Hij wil zijn verlangens vervuld zien. En vooral zijn verlangen naar het klasgenootje van zijn dochter. Hij wil haar, ook al is zij meer dan twee keer zo jong als hij. Haar te bezitten zou hem betekenis geven, denkt hij. En hij is bereid ver te gaan in zijn obsessie. Hij kijkt echter niet dieper door. Hij ziet alleen de oppervlakte. En uiteindelijk stort ook deze illusie in. Angela kan hem niet betekenis verlenen. Ze is zelf leeg. Ook deze seksuele lust is slechts een afgod, iets dat de behoefte van Lesters hart niet kan vervullen. Het was slechts een windvlaag die hij najoeg, een fata morgana. En pas als al zijn illusies zijn weggevallen, kan Lester zeggen: "I'm great." Hij is eindelijk vrij van zijn valse goden.
Als onze 'afgoden' falen, wat blijft er dan over om ons leven betekenis te geven? Misschien moet de film dus wel worden beschouwd als een moderne versie van het bijbelboek Prediker. De schrijver hiervan ging ook op zoek naar betekenis. Hij zocht het in allerlei dingen. In wijn, in vrouwen, in werk, in wijsheid, in macht, in goed doen, maar het vond het nergens. "Ijdelijheid der ijdelheden, zegt de Prediker. Alles is ijdelheid." Oftewel: zinloos. Lucht en leegte. Zonder inhoud. De conclusie van de Prediker? "Eet je brood met vreugde, drink met een vrolijk hart je wijn. God ziet alles wat je doet allang met welbehagen aan. Draag altijd vrolijke kleren, kies een feestelijke geur. Geniet van het leven met de vrouw die je bemint. Geniet op alle dagen van je leven, die God je heeft gegeven. Het bestaan is leeg en vluchtig en je zwoegt en zwoegt onder de zon, dus geniet op elke dag. Het is het loon dat God je heeft gegeven." Deze teksten uit Prediker deden mij jaren geleden, in mijn periode van overspannenheid, anders naar mijn eigen leven kijken. Eenvoudig genieten van elke dag, genieten van je eten, je relaties, het werk dat je doet, de creativiteit, dat is waardevol, dat heeft betekenis. En dat is wat God met je voor ogen heeft. Niet je uitstrekken naar iets dat je niet hebt, maar het geschenk ontvangen dat Hij al gegeven heeft. God heeft het goede met ons voor ogen.
Dit is ook het antwoord dat in deze film gegeven lijkt te worden. Er is schoonheid in het gewone, in 'the ordinary', in het zelfs wel saaie, als je maar aandachtiger kijkt. 'Look closer', zegt een kaartje op het bureau van de hoofdpersoon in het begin van de film. Leer te zien. En Ricky ziet. Met een camera legt hij de gewone, normale, onopvallende mensen en gebeurtenissen vast, omdat hij ze is gaan zien als momenten van schoonheid. En in die schoonheid ziet hij iets van God. Hij zegt: "I knew there was this entire life behind things, and... this incredibly benevolent force, that wanted me to know there was no reason to be afraid, ever. Video's a poor excuse, I know. But it helps me remember... and I need to remember...." Die wetenschap dat er een liefhebbende macht is achter de schoonheid van het gewone, die alles in de hand heeft, heeft zijn angst weggenomen, waardoor hij vrij kan zijn van de afgoden, vrij van de verslaving aan valse schoonheid, macht, controle, geld. Hij kan zijn baan opzeggen als hij erdoor beheerst dreigt te worden, hij kan in opstand komen tegen zijn vader. Ook dit komt overeen met de bijbel, die in 1 Johannes 4 stelt dat de ware liefde de vrees uitdrijft. God te zien als de bron van ware liefde is inderdaad wat ons bevrijdt van angst en in staat stelt te leven als de mensen die we ten diepste zijn. Om niet meer te doen alsof. Weten dat we al geaccepteerd zijn, nu, dat God ons mooi vindt, geeft ons een waarde die we nergens anders kunnen vinden, niet in ons uiterlijk, niet in onze baan, niet in ons financieel succes en niet in rode sportwagens. Daaraan herinnerd te worden door een film is alleen maar goed.
Maar geeft deze film het complete antwoord? Jeffrey Overstreet heeft lang nagedacht over de thema's uit deze film en concludeert dat de oplossing van Ricky tekortschiet. "American Beauty implies that we can be happy if we just focus on the positive, beautiful things and ignore, or worse, deny, the disease. Evil, it suggests, comes from conservatives." De schoonheid zien is niet genoeg, impliceert hij, er moet ook iets gebeuren aan de verworden verlangens van je hart. Schoonheid staat niet op zichzelf, maar hangt samen met waarheid. Om het eerste te kunnen omarmen, moet je het tweede accepteren. En dus ook accepteren dat er keuzes zijn die in strijd zijn met de waarheid, dat je zelf een eigen verantwoordelijkheid hebt om het juiste te doen, en dat je daarin tekort bent geschoten. "When you find out that you’re sick, don’t sigh and say everything’s fine. Go get surgery… and then get on with your life."
Ik besteed hier zelf ook aandacht aan in mijn boek (Nog maar drie weken, zegt het voort!), namelijk dat we pas echt vrij worden als we onze positie innemen waarvoor we bedoeld waren, als we ons schikken naar de waarheid, namelijk dat we schepselen van God zijn, door Hem gemaakt om Hem, anderen en onszelf lief te hebben. Om onszelf uit te storten, op te offeren, te geven in relaties, zoals Hij dat voor ons gedaan heeft. Dat is uiteindelijk wat ons vrij maakt. Zelfzuchtig onze eigen verlangens nastreven, zelfs het alleen maar filmen en zoeken van schoonheid in het gewone, maakt ons niet vrij. Dat is geen liefde. Schoonheid is niet waardevrij. Schoonheid bestaat niet buiten het oordeel. Anders gezegd: God is inderdaad liefde en dat maakt dat we niet bang hoeven zijn, maar in de woorden van 1 Korintiers 13: zijn liefde is niet blij met de ongerechtigheid. Zijn liefde is een heilige liefde. En dat geldt voor alle echte liefde. Echte liefde oordeelt, namelijk dat het niet goed is om anderen te beschadigen, pijn te doen, te vertrappen of te misbruiken. Echte liefde heeft een afkeer van de dood en van alles dat daardoor wordt voortgebracht. En echte liefde zal uiteindelijk de dood en haar vruchten te niet doen. De vijand zal worden verslagen en leven zal de overhand hebben. Liefde handelt. Liefde is niet een passieve goede macht die het maar prima vindt wat wij allemaal doen, wie het niets uitmaakt. Nee, liefde is intens en persoonlijk op ons leven betrokken, liefde heeft grootse, onvoorstelbare offers voor ons gebracht om ons te bevrijden uit onze slavernij (aan de angst voor de dood, zie Hebreeen 2), liefde heeft ons vrijgemaakt tegen een enorme kost voor zichzelf. En liefde verlangt van ons dat wij op onze beurt actief voor haar kiezen, dat we ons openstellen voor een relatie met deze 'benevolent power', dat we ook gaan reageren op basis van liefde en zoeken wat goed is voor de ander, voor onszelf en daarmee voor God.
En dat ontbreekt mijns inziens in deze film. Zelfs in het karakter van Ricky. Ten eerste is hij een drugdealer. Drugs zijn verslavend. Ook Marihuana. Zelfs al was dat niet verslavend, dan is het nog een manier om in contact te komen met hardere drugs, die wel verslavend zijn. Om zijn eigen vrijheid vol te kunnen houden, neemt Ricky dus de toevlucht tot het verkopen van iets dat anderen de vrijheid ontneemt. Hij maakt niet keuzes die gericht zijn op het goede voor de ander. Ten tweede liegt hij tegen zijn vader. Begrijpelijk. Maar voor iemand die zo vrij wil zijn is het juist belangrijk de waarheid te kunnen spreken. De bijbel zegt namelijk ook dat het de waarheid is die vrijmaakt (Johannes 8). Maar zelfs als zijn vader denkt hem ontmaskert te hebben, kiest Ricky ervoor hem een leugen voor te houden in plaats van de waarheid. (Het is deze leugen die leidt tot het einde van de film. En misschien zijn de filmmakers zo subtiel dat ze erkennen dat ook Ricky niet de heilige is die hij voordoet te zijn). Ricky's betoog over schoonheid is uiteindelijk niet bevrijdend, omdat het niet leidt tot werkelijke, zichzelf overgevende liefde. Liefde die niet blij is met de dood.
Ik besluit met mijn favoriete criticus Steven Greijdanus (niet de grootste fan van de film). Hij zegt: "In the end, it seems as if we’re meant to feel that the real issue is the beauty in a plastic bag swirling in the breeze or a dead dove on the grass. I’m very far from belittling the beauty of even a plastic bag swirling in the breeze; beauty is holy, wherever it is found. But there is beauty to which this movie is stone cold blind: beauty it tramples on as ignorantly as Buddy Kane or Col. Fitts. Just as there is a holiness to beauty, there is a beauty to holiness; holiness and beauty are two sides of the same coin. The psalmist was onto something when he sang, “O worship the Lord in the beauty of holiness!”
Maar een ding is zeker: dit is een film die tot nadenken stelt. En binnenkort zal ik op deze blog terugkomen op die belangrijke vraag uit het begin: "Wat maakt zo'n dwarrelde plastic zak nou mooi?"
