Een zigeunerwagen/verplaatsbaar podium komt de stad binnen. De acteurs, in opzichtige ouderwetse kostuums, proberen de voorbijgangers te interesseren om door de spiegel op het podium hun eigen verbeeldingswereld te betreden, maar ontvangen slechts boegeroep, terwijl een dronken voorbijganger zelfs hun decor afbreekt. Gedesillusioneerd trekt het gezelschap verder. Toevallig (of niet ... neurie een spannend muziekje) vinden de acteurs een man, hangend aan een brug. Hij blijkt nog in leven te zijn, maar is zijn geheugen kwijt. Toch valt hij als een blok voor Valentina, de dochter van de leider van het armlastige gezelschap, de mysterieuze Doctor Parnassus. In enkele dagen wordt zij zestien en voor die tijd moeten er nog enkele succesvolle voorstellingen gegeven worden. Parnassus heeft namelijk een weddenschap gesloten met een zeker Mr. Nick, en die komt op Valentina's verjaardag ten einde. De man zonder geheugen, een zekere Tony, heeft echter een idee om de show te moderniseren en meer aandacht te genereren. Maar pas als hij zelf de spiegel binnengaat, realiseert hij zich wat er allemaal op het spel staat. Van zijn keuzes is alles afhankelijk ...
Veel samenvattingen van deze film verraden een belangrijk detail van het plot waarnaar ik hierboven alleen maar gehint heb. Ik dacht dat dit vanaf het begin duidelijk zou zijn, maar het bleek maar langzaam naar buiten te komen in de loop van het verhaal. Jammer dat het dus door andere recensenten verraden wordt. Wat wel verraden kan worden zonder het kijkplezier te verminderen is dat Doctor Parnassus en Mr. Nick meer zijn dan ze beiden lijken. De Doctor is al duizenden jaren oud. Hij begon als monnik in een bijna mythische tempel ergens in Azië, waar men ervoor zorgde dat steeds het verhaal werd verteld. Verhaal is volgens Parnassus de basis van ons universum. Als het niet meer verteld wordt, komt het ten einde. Mr. Nick, gekleed in het zwart, met sigaret en bolhoed, is de cynische verleider, die als doel heeft het geloof van Parnassus in de kracht van het verhaal belachelijk te maken en hem zijn toewijding te laten opgeven. Daartoe brengt hij elke monnik in de tempel tot zwijgen. De wereld blijft echter bestaan, niet omdat verhalen er niet toe doen, maar omdat ieder mens verhalen vertelt.
Maar welk verhaal vertellen we onszelf dan, en hoe beïnvloedt dat ons leven? In zijn imaginarium (prachtig woord trouwens) laat Parnassus zijn bezoekers hun eigen fantasie binnentreden (of zo je wilt: hun eigen verhaal). De een komt in een landschap van schoenen, bontjassen en kristallen, de ander in een luilekkerland, de ander in een wereld van bewondering, succes en geldelijk gewin. Iedereen komt vervolgens voor een keuze te staan: kiest men ervoor zich te laten opslokken door de gepresenteerde afleiding, of kiest men ervoor verantwoordelijkheid te nemen? Dat is de keuze die de afloop van het verhaal bepaalt (en of men weer in onze huidige wereld kan terugkeren). Keuzes maken is echter in zichzelf macht uitoefenen, en ook Dr. Parnassus is in de ban van de macht gekomen. Hij maakt weddenschap na weddenschap met Mr. Nick en ondertussen bepaalt hij het leven van zijn dochter en zijn medewerkers, ook al willen zij misschien iets heel anders. Die keuzes, die macht, lijken er uiteindelijk toe te leiden dat hij alles verliest wat hem dierbaar is. Pas als hij ervan afziet te kiezen, (in een interessante symbolische scene, waarbij hij een wegwijzer met 'de hoge weg' en 'de lage weg' omver duwt en ziet dat beide wegen waarheen deze wijst doodlopen), en zo zijn controle over het leven van anderen opgeeft, is hij in staat te zien hoe Valentina haar eigen leven leidt en geniet van haar huwelijk en haar kind. En kan hij zelf ook weer vrij in het leven staan. Een ander karakter blijft vasthouden aan zijn spel van manipulatie met de duivel en trekt uiteindelijk aan het kortste eind.
De film wekt in de slotscene de suggestie dat de controle, de macht over levens, de verboden vrucht uit het paradijs is. Wie mijn recensie van Repenting of religion heeft gelezen, weet dat volgens Greg Boyd dit precies de kern is van onze zonde: namelijk dat wij willen bepalen wat goed en wat kwaad is, dat wij anderen die keuze willen opleggen en op die manier een oordeel over hen uitspreken. Terwijl we ervoor zijn bestemd om simpel te leven in de realiteit van de liefde en ervaring van God en zo ook anderen (en onszelf) lief te hebben. In mijn eigen boek (een beetje reclame mag wel op mijn eigen blog) stel ik dat het onze belangrijkste keuze is om ervoor te kiezen volledig op God te vertrouwen en de uitkomst van ons leven (onze beslissingen en handelingen) aan Hem over te laten. Het enige waar we controle over hebben is het opgeven van onze controle. Dat is de weg die leidt tot vrijheid. Of, zou je kunnen zeggen: om het verhaal zichzelf te laten vertellen, en niet te proberen het naar jouw wil te buigen. Om je te laten meevoeren door de rivier en niet ter linker of ter rechter zijde de werkelijkheid naar jouw wil te willen conformeren (een beeld dat in de film gebruikt wordt).
Het is best mogelijk (en waarschijnlijk) dat Terry Gilliam in deze film kritiek bedoeld te geven op georganiseerde religie. Dat boezemt mij geen angst in. Kritiek tegen georganiseerde religie is wat mij betreft prima. Want georganiseerde religie is natuurlijk precies een middel tot controle. Wij willen het verhaal bepalen. Wij willen bepalen hoe iemands leven er uit moet zien. Wij willen de wereld in ons eigen lustoord veranderen. Ook de kerk (als instituut) maakt zich daaraan schuldig. Maar ik geloof dat filmmakers als deze zich niet realiseren dat God niet gelijk kan worden gesteld met de kerk als instituut. Dat God juist een afkeer heeft van onze religieuze pogingen Hem, elkaar en onszelf te controleren. Dat Hij niets anders wil dan dat wij Hem, elkaar en onszelf liefhebben (zonder oordeel) en dat dit precies is waarom Hij in de persoon van Jezus mens werd. De kern van het christelijk geloof is niet een leer, een dogma, een systeem van controlerende stellingen, voors en tegens, maar een verhaal. Het waar gebeurde verhaal van een God die mens werd, zich met ons identificeerde tot in de diepste gevolgen van onze zonde en opstand en controle, en die daarover de overwinning behaalde door uit het graf op te staan. Hij identificeerde zich (om het in termen van deze film te vertalen) met ons verhaal (het verhaal van de mens als collectief en dat van ieder persoonlijk), zodat wij ons konden identificeren met zijn verhaal, dat van het kruis en de opstanding, het glorieuze verhaal van het koninkrijk van God. Nog weer anders in symbolen gezegd: het geloof is niet een van de oevers, waarvoor we moeten kiezen, maar de rivier, waardoor we ons laten meevoeren. We hebben als christenen de bijbel veel te lang gebruikt als theologieboek, waaruit we een theorie wilden destilleren die we konden gebruiken om ons leven te controleren. Maar het is een weergave van het hart van een liefdevolle God, die niets anders wil dan in relatie staan met mensen.
Klinkt dat alles vergezocht naar aanleiding van een fantasyfilm? Misschien, maar de film bevat genoeg symbolische beelden om dit soort overwegingen en gesprekken mogelijk te maken. Zelfs zonder dat regisseur Terry Gilliam het allemaal precies zo bedoelde. Hij is immers iemand (getuige zijn animaties voor Monty Python, waaraan de droomwerelden in de film me geregeld lieten denken) die er niet voor terugschrikt beelden op te roepen uit zijn onderbewuste en schijnbaar onsamenhangende dingen met elkaar te verenigen zonder daarvoor een verklaring te zoeken die logisch of begrijpelijk is. Hij is bereid onbewuste zaken onbewust te laten. Tegelijk is hij niet iemand die graag standaard Hollywood verhalen vertelt met een duidelijk uitgekauwd plot en een 'happy end'. Ook in dit verhaal gebeuren er onverwachte dingen, en is het einde op zijn best 'ambigu' te noemen (ooh ... mooi woord!). Wat ik interessant vond was bijvoorbeeld het karakter van Tony, die een andere rol speelt dan je in het begin verwacht. Dat trok me in het verhaal!
Maar er ontbreekt ook wat in het verhaal. Andere recensenten hebben opmerkingen gemaakt over de rommeligheid ervan. De structuur hapert. En de computeranimaties in de droomsequenties zijn ook niet van de hoogste kwaliteit (ze vielen me een beetje tegen: de beste beelden zaten al in de trailers voor de film), hoewel ze zoals ik zei een Python-achtig karakter hebben. En de karakters waren niet sterk genoeg neergezet om echt met ze mee te leven. Je bleef een gevoel van afstand houden, zonder je met een van de karakters (Valentina of Tony) te identificeren. Je bleef toeschouwer. Het werd niet jouw eigen verhaal, zoals dat in de beste verhalen het geval is. Dat is jammer voor een film die gaat over een attractie waarbij mensen juist in het verhaal gezogen worden. De metafoor zou compleet zijn geweest als het bij deze film ook gebeurd zou zijn. Als er voor jou als toeschouwer ook meer op het spel zou hebben gestaan en je meer als persoon betrokken zou zijn geweest bij de karakters. Nu is het vooral een film die het intellect en het onderbewuste verbeeldende aanspreekt, dan de emoties.
Er is door andere recensenten ook het een en andere over de acteurs gezegd. Dit was de laatste film van Heath Ledger. En een groep vrienden (Johnny Depp, Jude Law en Colin Farrell) hebben in de fantasiescenes de honeurs waargenomen. Een geslaagde keuze! Mr. Nick is ook overtuigend in beeld gebracht.
Kortom, een interessante film die ik zeker vaker zal kijken, maar waarvan je geen emotioneel meeslepend verhaal moet verwachten.
