Ik zag de film bij vrienden afgelopen weekeinde. Het thema van eerlijkheid en het loslaten van onze controle over onze geheimen als instrument van bevrijding keerde regelmatig terug. Nu ben ik er de laatste weken so wie so al veel mee bezig, wat is terug te lezen in mijn blogberichten. Ik las bovendien zaterdagnacht, toen ik niet kon slapen vanwege rugpijn, in het boek Bo’s Cafe, over een man die moet leren anderen bij zichzelf binnen te laten, wil hij zijn leven weer op de rails krijgen. Hij leert wat het is om deel te zijn van een gemeenschap van genade, waar iemand die zijn hart opent en eerlijk is over zijn falen, merkt dat mensen daardoor niet minder van hem gaan houden, maar misschien wel meer. Zo’n gemeenschap communiceert de aanvaarding van God, die ons ziet als geliefde kinderen, in wie hij welbehagen heeft, en niet als misdadigers van wie Hij een afkeer heeft. Als heiligen en niet als zondaars. Onze eigen gerechtigheid of het ontbreken daaraan heeft niets bij God in te brengen. Er is geen veroordeling. Hij belooft dat Hij ons in zijn leven laat delen. Dat geeft ons de vrijheid datgene los te laten wat we zo hard vastklampen en het risico te nemen ons door anderen te laten liefhebben. En als we dat doen verliezen die geheimen, die gebeurtenissen waar we ons al jaren voor schamen, de pijn die we proberen te verbergen, onze zonden waar we niet aan willen denken, de vernietigende invloed die ze uitoefenen op ons leven.
Dat thema kwam ook terug in de huiskerkbijeenkomst op zondagmorgen, waarbij iedereen iets bijdroeg aan het geheel. Was het dus toeval dat mijn vrienden en ik voor deze film kozen? Of lazen we er iets in dat de filmmakers nooit bedoeld hebben? Dat laatste zou trouwens niet eens erg zijn - iemands werk betekent altijd meer dan de maker ervan zich bewust is. Maar in dit geval is het vrij zeker dat ik het met mijn interpretatie bij het rechte eind heb: al vroeg in de film zien we de hoofdpersoon tijdens een literatuurles, en toevallig is het thema juist 'geheimen' en hoe die bepalend zijn voor de literatuur. Je kunt er donder op zeggen dat wanneer er in een film een scène zich afspeelt op school, in de collegezaal of iets vergelijkbaars, het ‘toevallig’ juist gaat over de achterliggende gedachte (anders zou er ook geen reden zijn die scène in het script op te nemen). Het is een beetje een goedkope techniek, maar aan de andere kant geeft hij wel sleutels om de film te lezen.
Het is een mooie film, die de vernietigende invloed van de geheimen van de hoofdpersonen over de decennia heen, aangrijpend in beeld brengt. De motivatie van de personages is vooral aan het eind van de film wat onduidelijk, maar wellicht is dat ook de bedoeling, omdat ze zelf ook niet altijd weten waarom ze reageren zoals ze reageren (dat heb je als je geregeerd wordt door je geheimen). Als kijker hadden mijn vrienden en ik echter iets meer nodig om hun keuzes te begrijpen. Op internet vond ik dit commentaar ook: dat de hoofdpersonen in de film keuzes maakte die het tegenovergestelde waren dan wat ze geleerd leken te hebben. Wat hier een rol speelt is dat een deel van de thematiek uit het boek (niet gelezen) in de film is weggelaten, namelijk het feit dat een van de personen pas later in het leven de realiteit van de holocaust leert begrijpen, wat betekent dat de eerdere keuzes van deze persoon meer door naïviteit waren getekend dan het nu lijkt.
De film was naar mijn bescheiden mening ook wat onevenwichtig in opzet. Het begin was vrij expliciet seksueel getint, wat mijn vrienden en mij er toe bracht wat ongemakkelijk grappige opmerkingen te maken. Dat de hoofdpersonen een intieme relatie hadden, had wat mij betreft ook wat subtieler in beeld gebracht kunnen worden. Als ik de film in mijn eentje had gekeken, had ik hem waarschijnlijk in het eerste half uur uitgezet. Gelukkig bleek de rest van de film meer een rechtbankdrama en ik had er uiteindelijk geen spijt van hem gezien te hebben. Ik moet wel zeggen dat ik me verbaasde over de leeftijdskeuring: ‘voor 12 jaar en ouder’. Echt? Daarvoor leken mij de scènes veel te expliciet en een van de karakters veel te jong (in de Verenigde Staten zou de dame vervolgd kunnen worden vanwege misbruik van een minderjarige). Laat ik het zo zeggen: dit is geen James Bond-film. Wel is de film, dat moet worden gezegd, goed geacteerd, met een prachtrol voor Kate Winslet, een gevoelig optreden van Ralph Fiennes en een gastrol voor Bruno Ganz. Ik maak wel de kanttekening dat mij vrienden Kate Winslet als oude dame niet altijd overtuigend vonden overkomen, maar ikzelf stoorde me daar niet aan.
Michael groeit op in het Duitsland van na de oorlog. In 1958, als hij 15 jaar oud is, loopt hij roodvonk op. Hij wordt geholpen door een vrouwelijke tramconducteur, Hanna, die twee keer zo oud is als hij. Als hij eindelijk beter is, wil hij haar voor haar hulp bedanken. Door toevallige omstandigheden (als het toeval is) ziet hij hoe Hanna zich omkleedt. Hij krijgt gevoelens voor haar, die zij niet ontmoedigt, en er ontstaat een seksuele relatie. Al snel brengt Hanna hem zo ver dat hij haar voor ze seks hebben voorleest uit de boeken die hij bestudeert. Ze weigert echter steevast hem voor te lezen. Michael is door Hanna geobsedeerd. Hij is dan ook geschokt als hij op een dag in haar appartement komt en het blijkt te zijn leeggehaald. Hij ziet haar pas weer acht jaar later, tijdens zijn studie rechten, als hij een seminar volgt over de nazi-tribunalen die dan gaande zijn. Verschillende kampbewaaksters uit Auschwitz staan terecht, en een van hen is Hanna. Gaandeweg het proces komt Michael er achter dat hij beschikt over informatie die de uitspraak zou kunnen beïnvloeden, namelijk dat Hanna niet kan lezen of schrijven. Moet hij die informatie delen met het hof, en er zo voor zorgen dat een kampbewaakster minder straf krijgt dan anders het geval zou zijn geweest? Of moet hij het voor zich houden, en toezien hoe zijn geliefde voor vele jaren het gevang in gaat? En moet hij dan toegeven dat hij als jongen een relatie had met iemand die schuldig is aan de holocaust? Wat hij ook kiest, hij zal zijn leven nodig hebben om te leren omgaan met de gevolgen.
Het opvallendste geheim in deze film is dat van Hanna. En ze is bereid erg ver te gaan om het geheim te houden. Zo groot is de kracht van schaamte. Het is duidelijk dat Hanna zich minderwaardig voelt omdat ze niet kan lezen. Er is een scene waarbij ze probeert van een kaart te bestellen en opzij kijkt naar kinderen die zomaar kunnen lezen. Haar afkeer van zichzelf is duidelijk zichtbaar. Vreemd genoeg neemt ze in haar leven kennelijk nooit het initiatief om te leren lezen en schrijven, hoewel er in die tijd toch ook wel mogelijkheden voor moeten zijn geweest. Ze had zelfs aan Michael kunnen vragen het haar te leren. Maar dat is een van de effecten van schaamte: het weerhoudt je ervan hulp te zoeken. Dat gold ook voor mijn aarzeling om naar de tandarts te gaan. Ik schaamde me ervoor dat ik niet geweest was, was bang voor veroordeling, en bleef dus nog langer weg. Maar schaamte leidt er ook toe dat mensen anderen gaan manipuleren om toch in hun behoeften te voorzien. Hanna wil niet toegeven dat ze iets niet kan, en wil niet anderen om hulp vragen, maar ze geniet wel van verhalen. Dus zoekt ze manieren om dat te kunnen volhouden, zonder haar geheim te hoeven verklappen. Dat begint in het concentratiekamp. Maar ze doet hetzelfde bij Michael. Het is duidelijk wie in hun relatie de macht heeft - hij is door haar geobsedeerd. Ze hoeft hem maar te dreigen hem haar lichaam te onthouden of hij doet alles voor haar. En voor hem lijkt het voorlezen maar een klein offer. Maar ze is niet werkelijk in hem geïnteresseerd: ze vraagt niet naar hem of zijn verjaardag, en deelt geen informatie over zichzelf. Hij wordt gebruikt. Ja, zelfs misbruikt. Hanna’s schaamte beschadigt dus niet alleen zichzelf, maar ook anderen. Haar zelfbescherming heeft negatieve gevolgen die zich als een olievlek uitbreiden door de generaties. Wat zou er niet zijn veranderd als ze haar geheim had durven delen ... Maar ze durft het niet. Als Michael haar vraagt wat ze in de gevangenis heeft geleerd, zegt ze dat ze heeft leren lezen - maar ze neemt niet de verantwoordelijkheid voor wat ze heeft gedaan, in de tweede wereldoorlog, of in zijn jeugd. Ze blijft haar schaamte binnenhouden. Ze laat zich niet helpen.
Het is bekend dat (seksueel) misbruik, of manipulatie op dit gebied, het leven van mensen ingrijpend kan beïnvloeden. Vooral het geheime karakter ervan. Michael leidt een dubbelleven. Naar zijn ouders en klasgenoten houdt hij vol dat hij wegblijft omdat hij moet studeren, terwijl hij ondertussen in het appartement van Hanna is. Ergens is het natuurlijk spannend om iets te weten dat niemand anders weet. Het geeft misschien zelfs een gevoel van superioriteit. Maar het brengt ook scheiding teweeg. Zijn familieleden zien nooit zijn ware zelf, hij kan nooit zijn hart openen (zijn moeder zou niet blij zijn met wat hij te vertellen had). Maar door het houden van het geheim beschadigt hij tegelijk zijn familie, hoewel hij denkt dat hij niemand kwaad doet. Want zijn familie ziet dat hij iets verbergt - volgens mij hebben moeders daar een zesde zintuig voor - en dat leidt tot spanning in de relaties. Onderwerpen worden angstvallig vermeden. Mensen lopen op eierschillen. De bom kan elk moment barsten. Ook hier breidt de cirkel van schaamte zich dus uit.
Bovendien is Michael niet in staat echte relaties aan te gaan met andere vrouwen, ook niet als Hanna al lang uit zijn leven is verdwenen. Niet alleen vergelijkt hij elke liefde met de stormachtige affaire uit zijn jeugd, hij houdt ook een essentieel deel van zijn leven angstvallig verborgen. Hij kan zichzelf niet laten kennen. Hiermee begint de film, als een vrouw de volwassen Michael ervan beschuldigt nooit werkelijk aanwezig te zijn. Dat doen geheimen. Zelfs zijn relatie met zijn dochter is verstoord. Hij is een afstandelijke vader. En wat het erge is: zij denkt dat het haar schuld is, dat zij de reden is voor de afstand tussen hen. En dat heeft ze nooit met haar vader kunnen delen. Zijn geheim en zijn schaamte daarover, leidden tot een geheim bij iemand anders, en de daarbij horende schaamte. De schaamte te denken dat je vader afstand bewaart omdat er kennelijk iets met je mis is ... Iets dat pijnlijker is, bestaat haast niet. En zo kan de cyclus van de schaamte zich tot in het oneindige voortzetten.
De enige manier om de kracht van geheimen te verbreken, is door ze te delen. Natuurlijk niet met iedereen - niet iedereen is met je schaamte te vertrouwen. Maar wie zijn geheimen niet deelt, wie niet anderen toelaat bij zijn schaamte, zorgt ervoor dat de donkerte in zijn binnenste blijft woekeren en zwarte vruchten draagt. Maar als iemand zijn geheim deelt bij veilige mensen, die niet veroordelen, maar ook de ernst van het geheim niet ontkennen, verliest het zijn macht over hem of haar. Dan ervaart de persoon in kwestie dat hij geliefd is als persoon, ook met datgene dat hij zo lang met zich heeft meegedragen. En dan ontstaat de ruimte om te veranderen. Het geheim delen betekent je verantwoordelijkheid te erkennen, anderen (waar nodig) om vergeving te vragen voor de schade die je geheim onbedoeld bij hen heeft aangericht, en ten slotte om jezelf en de verloren jaren en beschadigde gebieden in je leven te accepteren. Dan kun je opgelucht adem gaan halen en een nieuwe start maken. Dit is volgens mij de betekenis van wat Paulus schrijft in Efeze 5: "Wat in het verborgene gebeurt, is te schandelijk voor woorden. Maar alles wat door het licht ontmaskerd wordt, wordt openbaar, en alles wat openbaar wordt, is zelf licht."
Dat is waar Michael aan het eind van deze film voor lijkt te kiezen.
