Dat is niet zo'n vreemde gedachte. C.S. Lewis schreef na de dood van zijn vrouw Joy in Verdriet, dood en geloof al over God als de grote vivisector, een god in een witte laboratoriumjas, die keer op keer mensen op de proef stelt. En wij zijn slechts ratten, opgesloten tussen tralies, zonder de vrijheid om ons aan de experimenten te onttrekken, zonder waarde buiten dat als proefobject. Het is ook niet zo dat dit beeld van God geen Bijbelse precedenten kent. We weten allemaal van het verhaal van Abraham, die van God de opdracht krijgt zijn eigen zoon ten offer te brengen. God stelt hem willens en wetens voor een bijna onmenselijk dilemma: wie zou er zijn eigen kind ter dood brengen als God er om vraagt? Neigt dat niet naar een onmenselijk fanatisme? Laat Abraham hier niet mee zien dat hij bereid is zijn eigen morele grenzen te overschrijden? God vraagt het onmogelijke van zijn volgelingen en rekent hen vervolgens af op het wel of niet voldoen aan de eis.
En laten we eerlijk zijn, dit is ook het beeld van God dat veel christenen hebben. Ik in elk geval wel. We zien het leven als een soort ingewikkeld spel. De wereld is opgezet als een puzzel, en het is onze opdracht die te ontrafelen, en ons leven tot een goed einde te brengen. En God houdt nauwlettend in de gaten hoe we in elk moreel of existentieel dilemma reageren. Zo wordt er veel over gesproken dat wij moeten ontdekken welk plan God met ons leven heeft. We moeten er om bidden, ernaar zoeken, en uiteindelijk maar hopen dat we de juiste keuze maken, want echt zeker zijn we nooit. Als we geluk hebben, volgen we de lijntjes die God voor ons heeft uitgestippeld. Als we aarzelen of falen, komen we terecht in plan B, en zullen we nooit de vervulling ervaren die God voor ons bedoeld had. Een foute keuze van ons kan Gods plan in het water gooien. Bovendien is hij dan in ons teleurgesteld. We waren op de proef gesteld en we hebben gefaald. Deze manier van kijken naar Gods bedoelingen leidt tot frustratie. We halen bovendien wel eens Shakespeare aan, die gezegd zou hebben dat het wereld een toneel is en wij allemaal acteurs. En men zegt dan wel eens dat wij spelen voor een publiek van een enkel persoon: God. En hij is dan de criticus, die ons beoordeeld met rozen of tomaten, met een lovende recensie of boegeroep.
Hoe dan ook, zo lang we zo'n beeld hebben van God (als vivisector) en van het leven (als een levenslang ethisch experiment), zullen we nooit vrijheid kunnen ervaren.
Dat is in feite de achterliggende gedachte van de film 'The Box' (regisseur: Richard 'Donny Darko' Kelly). Het verhaal begint kort nadat in 1976 de Vicking-lander de eerste beelden van Mars heeft teruggestuurd. Voor de deur van het huis van de familie Lewis wordt een pakketje bezorgd. Het bevat een houten doos, met daarop een rode drukknop. De uitleg volgt de volgende dag, van de mysterieuze Arlington Steward (die de helft van zijn gezicht mist). Wanneer Norma Lewis op de knop drukt, krijgen zij en haar man Arthur een miljoen dollar. Maar ergens op de wereld zal iemand die zij niet kent, op dat moment sterven. Ze heeft 24 uur de tijd. Wat is de juiste keuze? Norma en Arthur kunnen het geld goed gebruiken, vooral omdat zij haar baan dreigt te verliezen. Maar ze zouden verantwoordelijk zijn voor de dood van iemand anders. Uiteindelijk wordt de knop natuurlijk ingedrukt. En daar begint het verhaal pas. De ene keuze leidt tot de andere, en de consequenties leiden uiteindelijk tot een andere keuze, die sterkt lijkt op die van Abraham. Ondertussen heeft Arthur aanwijzingen gevonden waaruit blijkt dat meneer Steward en zijn doosje een hoger doel zouden kunnen dienen ...
Allereerst: de film begint wat saai. Maar hij wordt steeds intrigerender en aangrijpender. De spanning wordt steeds verder opgevoerd. De aankleding van de film is mooi, een goed sfeerbeeld van de zeventiger jaren. Cameron Diaz is de grootste naam in de film, maar heeft eigenlijk niet veel te doen. James Marsden (Cyclops uit de X-men-films) is veel indrukwekkender. Het plot is niet zo makkelijk te volgen en heel wat onderdelen worden niet goed uitgelegd. Wie even op internet zoekt, vindt veel negatieve besprekingen. Maar ik vermoed (mede op basis van Donny Darko) dat mensen de film te snel onderschatten.
In deze film gebeurt niets zomaar, en ook over het einde is goed nagedacht. Het suggereert namelijk dat de hoofdpersonen een keuze hebben, maar de gebeurtenissen wijzen eerder op een deterministische visie: wat de hoofdpersonen kiezen, blijkt het gevolg te zijn van wat iemand anders op dat moment doet. Wij denken dat we vrij zijn om te kiezen, maar onze vrijheid is een illusie. Een commentator op de IMDB schrijft het beter dan ik het kan: "I propose that The Box is an ironic work because it offers the false choice of free will while revealing that we are trapped in many metaphorical boxes. You can only choose to be free at the expense of another's life, is that freedom? No, it is only another box because then you become trapped in the consequences of your own morality. There is no escape for us because we live on earth and that is another Box. This is precisely why the external beings in the film are ultimately antagonists. They demand we conform to moral standards which rob us of our freedom. We are turned into slaves in a sick game. The references to Jean Paul Sartre illustrate this point rather well. "You can only enter the final chamber free, or not free." Sure, but no matter the form in which we enter the chamber, it is a chamber nonetheless."
Eigenlijk is de doos met de knop niet anders dan enig welke beslissing we in ons leven ooit nemen. Want elke beslissing heeft gevolgen, die zich als tot in het oneindige uitbreiden en de levens van mensen beinvloeden ten goede of ten slechte. Mijn keuze om koffie uit een plastic bekertje te drinken leidt indirect tot een hoger gebruik van olie en dat leidde tot de ramp in de Golf van Mexico. Een onnadenkend woord kan iemand in een negatieve bui storten. De bananenschil die ik laat vallen, kan ertoe leiden dat iemand struikelt en zo voorts. Elke keuze kan ertoe leiden dat iemand die we niet kennen (of zelfs wel kennen) leeft of sterft. De enige reden dat we ooit nog enig welke keuze kunnen maken is dat we niet alle gevolgen van onze keuzes kennen. Anders zouden we tot in eeuwigheid in morele dilemma's verstrikt raken, want dit soort ketens van oorzaak en gevolg zijn tot in het oneindige door te trekken. (Dat suggereert ook deze film, waarbij de ene druk op de knop leidt tot gevolgen voor anderen, en weer voor anderen en ga zo door). Natuurlijk zijn er wetten die ons kunnen vertellen welke gevolgen een keuze heeft, en waarmee we rekening moeten houden. Net zo zijn er morele wetten, die ons vertellen wat goed en fout is. Wij geloven dat God die heeft ingesteld, om ons te laten weten hoe we moeten leven. Maar deze wetten kunnen ons nooit vrij maken. Hoe meer we ons eraan proberen te houden, hoe minder we daadwerkelijk durven handelen.
Het universum van The Box is in feite een heel mechanisch universum. Een handeling heeft een bepaald voorspelbaar gevolg en kan niet meer worden teruggedraaid. Het heelal is dus een soort machine, waarbij alle radertjes in elkaar grijpen. En in deze film wordt een individu, met een beperkte kennis, met zijn zwakheden en behoeftigheid, aan het bedieningspaneel van de machine gezet. Het is alsof je een kind achter het stuur laat zitten van een auto, waarvan het niet begrijpt hoe makkelijk je daarmee jezelf of anderen kunt laten verongelukken. Hetzelfde geldt voor het morele universum met zijn morele wetten: ook dat is een mechanische wereld. Het beeld van God als de vivisector komt hierbij om de hoek kijken: hij heeft de regels gemaakt, en kijkt nu hoe wij ons daaraan houden, alsof we ratten zijn die op een bepaalde knop in de kooi moeten drukken. Doen we het goed, dan krijgen we een voedingskorrel, doen we het fout, dan krijgen we een schok. En wij moeten maar hopen voor de test te slagen.
Maar ik geloof niet dat dit het universum is zoals de Bijbel dat beschrijft. Het heelal is geen gesloten systeem, waardoor we nooit meer zouden kunnen ontsnappen van de gevolgen van onze keuzes. Het is geen apparaat, waar God buiten staat. Wat wij zien als wetten, is een beschrijving van Gods consequente handelen. Het handelen van een persoonlijke God, die ervoor kan kiezen in de werkelijkheid in te grijpen. Hetzelfde geldt voor de morele wetten. Die zijn niet gegeven om ons voor een morele uitdaging te plaatsen, om ons te testen. Ze beschrijven het karakter van de persoonlijke God, zijn hart. Ze beschrijven het leven dat voor ons het beste is, niet een proefwerk waarvoor we moeten slagen. We worden niet geroepen om het leven te zien als een test, waarin we een goed cijfer moeten halen, of de goedkeuring van de 'wetenschapper' moeten verkrijgen. We mogen op God vertrouwen. Hij draagt de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor wat er in het heelal gebeurt. Niet wij. Uiteindelijk zal het Gods wil zijn die zal geschieden, niet de onze. Dat is wat de term 'Het Koninkrijk van God' suggereert. En God neemt in die ontplooiing van zijn wil al onze keuzes mee. Ook de keuzes die wij niet konden overzien. En alle negatieve gevolgen van onze keuzes, al ons falen, al de schade die we bewust of onbewust aan anderen toebrachten, zullen worden verlost. Daarvoor heeft God zijn schepping al binnengedrongen. Hij was geen afstandelijke wetenschapper. Hij drong zelf het experiment binnen (heel onwetenschappelijk), om te zorgen voor een goede uitkomst. Het onderzoek is daardoor misschien niet betrouwbaar meer, maar daar ging het God niet om. Het ging hem om ons. Geen laboratoriumratten, maar zijn kinderen, zijn vrienden. Hij is geen Abraham, die zijn kind zou offeren voor een ideaal. Hij offerde zichzelf, zijn Zoon, (toch een beetje als Abraham), zodat wij nooit meer in zulke morele dilemma's terecht zouden hoeven komen. Zodat we vrij zouden zijn.
