De lijst is nu weer uitgebreid, en wel met The Adjustment Bureau, een film van George Nolfi, gebaseerd op een verhaal van Philip K. Dick (die vaker boeken schreef die tot nadenken stemden). Het is ten eerste een goed gemaakte film, die gedragen wordt door sympathieke acteurs, die bovendien een leuke chemie met elkaar hebben. Dat zorgt dat je als kijker in hun relatie investeert. Er zitten ook een aantal originele achtervolgingsscènes in, met elementen die aan de werken van Escher doen denken. En veel karakters dragen hoeden, wat ik alleen maar kan toejuichen. Maar vooral kreeg ik bij het kijken van deze film een prettige energie en een glimlach op mijn gezicht door het spel met voorbestemming en vrije wil, verwijzingen naar God en zijn bedoelingen, en de overwinning van een theologie van de liefde. Ik had toen ik de bioscoop uitkwam zin om over deze film te praten, en dat gebeurt me niet met elke film die ik kijk. Goed, als je langer over de film nadenkt ontdek je dat het wereldbeeld achter de film niet helemaal consistent is, dat de regels die de 'aanpassers' beperken niet zo goed doordacht zijn, en dat het niet zo duidelijk is waarom de hoofdpersonen nou eigenlijk voor elkaar kiezen. Je kunt niet alles hebben. Maar deze film beoogt zo wie zo niet antwoorden te geven, maar roept eerder vragen op. En die vragen blijven staan, ook al is het plot misschien niet zo helder als de filmmaker het wil doen voorkomen. Ik ga de film in elk geval zelf wel aanschaffen en zie ernaar uit hem vaker te zien en er met vrienden over te discussiëren.
The Adjustment Bureau is het verhaal van David Norris, die zich kandidaat heeft gesteld voor de senaatsverkiezingen. Maar omdat de verkiezingen in de Verenigde Staten nogal op imago gestoeld zijn, heeft een gelekte foto uit zijn studententijd tot gevolg dat hij verliest. In het toilet bereidt hij zijn verliezerstoespraak voor, maar hij weet niet dat hij wordt gadegeslagen door balletdanseres Elise. Hun wat ongemakkelijke ontmoeting, ontwikkelt zich al snel tot een flirt, en door haar opmerkingen geïnspireerd kiest David ervoor tijdens zijn toespraak eens echt eerlijk te zijn. En dat blijkt voor zijn politieke carrière de juiste beslissing.
De volgende dag ontmoet hij Elise toevallig opnieuw en zij geeft hem haar nummer. David heeft het gevoel dat zij de ware voor hem is. Maar zijn geluk is van korte duur. Als hij op kantoor komt treft hij een gezelschap vreemde mannen met hoeden, die zijn collega's lijken te hersenspoelen. Zelf krijgt hij te horen dat zijn ontmoeting met Elise geen deel uitmaakte van het 'plan' van hun 'Voorzitter'. Davids leven heeft een bedoeling en die komt niet tot vervulling als hij met haar een relatie aangaat. De agenten van het Adjustment Bureau vertellen hem dat hij haar uit het hoofd moet zetten (en ze verbranden haar telefoonnummer).
Vervolgens duurt het drie jaar voor David Elise weer ontmoet. En nu laat hij zich niet tegenhouden, hoe de agenten ook hun best doen zijn levenspad te beïnvloeden. Het lijkt een onmogelijke strijd tegen bijna alwetende en alomtegenwoordige tegenspelers. Maar een van de agenten is met David gaan meeleven. En hij geeft hem het instrument in handen om de agenten van het bureau te omzeilen en zijn beklag te doen bij de voorzitter ...
Dit is een film met meerdere lagen. Hij bevat bijvoorbeeld interessante ideeën over engelen en hun beperkingen, waar ik nu niet op in kan gaan. En op een heel mooie manier wordt ontleed waar Davids gedrevenheid vandaan komt: hij ervaart een leegte in zijn binnenste, die hij uit alle macht probeert te vullen. Pas als hij met Elise is, voelt hij zich vol, voor het eerst in zijn leven. Ik moest denken aan het gat in de ziel waar Augustinus het al over had, dat alleen door God gevuld kan worden, en dat onrustig in ons is zolang we geen rust hebben gevonden in hem. In deze film kan een vrouw die leegte in de hoofdpersoon vullen. Dat geldt volgens mij in het echt niet - anders zouden er niet zoveel echtscheidingen zijn. Het is echter wel de Hollywoodmythe - waarbij menselijke liefde de plek inneemt van de liefde van God. Mijn favoriete filmcriticus Steven Greydanus noemt dit de belangrijkste beperking in het beeld dat deze film van God schetst: "The Chairman’s most important attribute, for the purposes of the story at least, is whatever he (or she) thinks of David and Elise’s love. The Chairman may be an agent of or an obstacle to human happiness; there is no indication that he might be the source and goal of human happiness — of all possible happiness of all possible creatures in all possible universes." De 'voorzitter' is in deze film een afstandelijk wezen, met een doel dat geen rekening houdt met de wensen van individuele mensen. Hij is de 'vivisector' waar C.S. Lewis over schrijft in A Grief Observed, een klinische God, op wie mensen niet kunnen vertrouwen. Maar goed, van mij hoeft een film niet een theologisch correct godsbeeld neer te zetten, anders zou ik ook de Narnia-films van dezelfde Lewis niet hoeven kijken. Jezus was immers niet werkelijk een leeuw, toch?
Waar ik deze filmbespreking vooral voor wil gebruiken, is als illustratie van de menselijke vrijheid, en het 'open' plan van God. Ik wil namelijk dit weekeinde mijn vierde stuk schrijven over de 'pijl van de tijd' en dan hoef ik daarin dit niet meer te herhalen. In feite gaat deze film namelijk over dezelfde vraag als mijn artikelen, namelijk: ligt alles wat er gebeurt al van tevoren vast, en hebben onze keuzes geen werkelijke betekenis, of zijn wij vrij om te kiezen en neemt God onze vrije keuzes op in zijn creatieve plan om zijn koninkrijk te realiseren?
Hoofdpersoon David dacht altijd dat wat hij deed zijn eigen keuzes waren. Maar het blijkt dat hij (zonder het te weten) een nauwkeurig uitgestippeld plan volgt. Eigenlijk is van te voren bekend wat hij gaat doen en wat voor invloed hij in de wereld zal hebben. De agenten van het Adjustment Bureau vertellen hem dat hij alleen de illusie heeft van een vrije wil. En ze hebben natuurlijk voor een groot deel gelijk. We denken allemaal dat we vrij zijn om te kiezen wat we willen, maar in feite worden onze keuzes voor een groot deel bepaald door onze omstandigheden. Bijvoorbeeld door onze opvoeding, door onze cultuur, door wat we eten en drinken, door chemische stoffen in onze hersenen, door onbewuste patronen. Om een eenvoudig voorbeeld te geven: ik ben niet vrij om iemand aan te spreken op een symposium. Dat probeerde ik vanmiddag, maar mijn verlegenheid hield me tegen, en ik wachtte net zo lang tot er ook geen gelegenheid meer was. Een groot deel van mijn beslissingen is erg goed te voorspellen. Ik geloof dat deze onvrijheid niet Gods bedoeling was met mensen, maar het gevolg is van de keuze van mensen om zichzelf op de eerste plaats te zetten en 'als God' te willen zijn. De zelfzucht van mensen, die eigenlijk afgodendienst is, maakt ze tot slaven. Slaven van begeerte, slaven van angst, slaven van de macht van andere mensen. De leegte in ons hart is een slavendrijver die ons nooit tot rust laat komen, zoals bij David het geval is. De vrije wil die God mensen gegeven had (waarvan het verhaal in Genesis 3 volgens mij een mooi beeld is) leidde door de keuze voor onvrijheid tot de ondergang. Deze film herkent dit, want volgens de agenten van het bureau probeerde de Voorzitter de mensheid al eerder vrijheid te geven, maar dat leidde tot de donkere middeleeuwen, en een latere poging leidde tot de eerste wereldoorlog, nazisme, de atoombom en de Cubaanse crisis. De mens, aan zichzelf overgelaten, zal zichzelf vernietigen, omdat hij niet vrij is. Maar deze gebondenheid van onze wil is een moreel kwaad, het is niet hoe we als mensen geschapen zijn. We zijn geschapen als beelddragers van God, die (zij het op een beperkte schaal) kunnen kiezen. Wij zijn in staat om ons een voorstelling te maken van een toekomstige situatie, te bepalen welke stappen ervoor nodig zijn om die te bereiken, en vervolgens in actie te komen, zelfs al is onze keuzevrijheid beperkt door onze omstandigheden en onze geschiedenis, en worden we belemmerd door drang naar veiligheid en makkelijke oplossingen die het gevolg is van onze zelfzucht. We zijn personen die werkelijk betekenis hebben, die de machten achter de schermen verbaasd kunnen doen staan.
Niet alles ligt dus vast vanaf de grondlegging van de wereld. Niet in de materialistische betekenis - waarbij alles wordt veroorzaakt door de keten van bewegingen van atomen die in gang is gezet bij de oerknal. En niet in de religieuze, Calvinistische betekenis - waarbij alles wat gebeurt door God en alleen door God gewild is, en de wil van God zelfs bepaald welke mensen behouden worden en welke mensen verloren gaan. Beide zijn mechanistisch. Greg Boyd schrijft in een blogbericht: "Determinists argue that everything is predetermined, despite all appearances to the contrary. What is disputable, however, is the claim that every cause necessitates one, and only one, effect. There’s nothing in the nature of causation itself that says Y must always follow X. So there’s no basis for the assumption that “Given X, Y had to happen, and only Y could happen.”
Greg Boyd pleit ervoor dat we het universum niet meer gaan zien als een mechanisme (of het nu een mechanisme is dat uit zichzelf is gaan aflopen, of een dat volledig door God bestuurd wordt), maar als een kunstwerk. Dat is: iets dat door de grote Kunstenaar tot aanschijn wordt geroepen, wordt gekneed uit het rauwe materiaal van de chaos, wordt gehouwen uit het oorspronkelijke rotsblok. Het beeld van het universum als kunstwerk veronderstelt een andere relatie tussen God en het heelal. Niet controlerend, als een computerprogrammeur, maar persoonlijk en dynamisch. De kunstenaar heeft een plan, een doel, waar hij naar toe werkt. Maar hij laat zich soms verrassen door het materiaal waar hij mee werkt. Een beeldhouwer gebruikt een breuklijn in de steen om zijn werk te verfraaien, een schilder verwerkt een verfklodder in het uiteindelijke ontwerp, en een schrijver merkt dat zijn romanpersonages een eigen leven gaan leiden, maar werkt uiteindelijk wel toe naar een bevredigend einde. De kunstenaar verwerkelijkt zijn visie door een interactieve relatie met zijn materiaal. Net zo, zegt Greg Boyd in zijn bespreking van deze film, zijn de vrije keuzes van mensen het materiaal dat God gebruikt om zijn grote Kunstwerk te realiseren.
Dat wij een vrije wil hebben en keuzes kunnen maken die niet van te voren vast liggen, sluit dus niet uit dat er een kosmisch plan bestaat - "and a rather meticulous plan at that! It just means the plan must incorporate the possible free decisions of others and thus must be, within limits, flexible. A “chairman” (God) who was smart enough could have a personal, moment-by-moment plan for every one of his creations as well as a plan that assures his overall objectives for creation will be attained while yet granting free will to agents and thus while facing a partly open future." Wat Greg Boyd voorstaat wordt wel eens 'open theïsme' genoemd. Hij gaat ervan uit dat de toekomst niet vastligt (want anders zouden onze keuzes geen werkelijke betekenis hebben). Dat betekent niet dat God de toekomst niet kent en dus minder zou zijn dan alwetend. Het betekent dat God alle mogelijke toekomsten kent. Hij kent alle consequenties van alle mogelijke keuzes. En hij speelt er actief op in, verandert zijn plan, wijkt af van zijn bedoeling, kortom: hij reageert op de keuzes van zijn schepselen. Hij laat zich verrassen door zijn materiaal. Maar dat betekent niet dat hij zijn visioen, zijn plan, niet zal verwerkelijken. Hoe kan het anders? Anders zou hij God niet zijn.
Maar waarom gunt God ons die vrijheid, die mogelijkheid om keuzes te maken waar hij op moet reageren? “Everything is a kind of test,” suggereert iemand aan het einde van de film. Dat geldt voor mensen als David en Elise. Het geldt ook voor de 'Agenten' in deze film, die zelf ook vrij zijn om te kiezen. Net als engelen, trouwens. Greg Boyd schrijft: "In the context of this movie – and, I believe, in the context of sound theology – this doesn’t mean every event is orchestrated by God to be a test. Rather, each event that impacts us presents us with a choice of how we will respond to it. This is the ultimate test: will we choose to love, even if doing so means we must defy [apparent] fate and court disaster?" Dat is waar het in het slot om blijkt te draaien: kiezen de karakters ervoor elkaar lief te hebben? Kiest David voor Elise? Kiest de agent Harry te doen wat goed is voor David? De keuze voor de liefde - wat in feite een keuze is voor iets of iemand buiten jezelf, boven de eigenliefde - is wat ons vrijmaakt.
Maar als onze vrijheid beperkt is, als we als gevolg van onze gebrokenheid een leegte in ons hart hebben, een innerlijke onrust, waardoor we steeds voor onszelf kiezen, zijn we dan in staat om werkelijk lief te hebben? Zolang David van binnen leeg was, voltooide hij stap voor stap het plan dat het Adjustment Bureau voor hem had - zijn weg naar de top. Pas als de leegte in hem is opgevuld is hij vrij om zijn eigen keuzes te maken. Hij is pas vrij om lief te hebben, om voor Elise te kiezen, als hij zelf geliefd is. Geliefd worden is de enige manier om te ontsnappen uit de gebondenheid van de wil, de onvrijheid van de zelfzucht. Misschien ligt daar de kern van de vrijheid die wij als gebonden mensen hebben. De enige keuze die we kunnen maken in onze toestand van gevangenschap is misschien wel om ons te laten liefhebben, om ons open te stellen voor de onvoorwaardelijke liefde van God - het enige wat de leegte in ons kan vullen. En als we door die liefde gevuld zijn, dan zijn we vrij om zelf lief te hebben, God boven alles en onze naaste als onszelf. Dat is echte vrijheid.
