Let op, ik bedoel niet de 'beste' films, de films die als films het best gelukt zijn, of aangrijpend, of ontroerend. Ik bedoel de films die (althans voor mij) de meeste visuele schoonheid bevatten. Toen ik laatst een blu-ray uit mijn kast pakte, realiseerde ik me dat er films zijn die ik niet in de eerste plaats kijk vanwege het sterke verhaal of de intellectuele diepgang, maar vooral omdat ik de beelden zo mooi vind. Eigenlijk net zoals ik graag door de National Geographic blader, of door het boek met onderwaterfoto's dat op de plank onder mijn tafel ligt. Deze schoonheid doet iets met me. Ze is troostend, voedend, genezend.
Ik heb bij verschillende schrijvers gelezen dat schoonheid een vergelijkbaar effect op ze had. Chesterton bijvoorbeeld zegt:
"Beauty
and terror are very real things and related to a real spiritual world;
and to touch them at all, even in doubt or fancy, is to stir the deep
things of the soul." Dostoyevsky heeft gezegd: "Beauty will save the world." Lewis schrijft in Till We Have Faces: "The sweetest thing in all my life
has been the longing...to find the place where all the beauty came from." John Eldredge hamert er op in zijn boeken dat ons verlangen naar schoonheid ons door God gegeven is, en ons uiteindelijk naar God voert. Dit suggereert dat mijn reactie op schoonheid niet een uitzondering is, maar een die door de hele mensheid gedeeld wordt.
Toch heb ik in de kerk nog nooit een preek over schoonheid gehoord en nog nooit een bijbelkring over dit onderwerp meegemaakt. Misschien hebben we ons door het reductionisme van de wereld laten beïnvloeden. Misschien zijn we alles wat ons menselijk maakt gaan wantrouwen, door een platonische scheiding aan te brengen tussen materie en geest, tussen aarde en hemel. Misschien denken we dat het ons alleen maar afleidt van wat er werkelijk toe doet: het aanbidden van God of het winnen van zielen. Maar hoe zouden we God kunnen aanbidden als we Hem niet mooi vinden? En waarom zouden we geven om andere mensen (en hun zielen) als we niet hun schoonheid zien?
Twee jaar geleden heb ik al eens betoogd dat God niet alleen liefde is, maar dat hij ook schoonheid IS. Hij is niet alleen maar mooi, hij IS schoonheid, zoals hij niet alleen maar liefdevol is, maar liefde IS. En zoals hij niet alleen waarachtig is, maar de Waarheid IS. Zoals alles wat God doet en zegt een expressie is van zijn liefde (ook wat wij door onze bril van schaamte en schuld zouden beschrijven als oordeel), is alles wat God doet en zegt een expressie van zijn schoonheid. En uiteindelijk ook van zijn waarheid. Als we ons openstellen voor een ervaring van werkelijke schoonheid, of het nu de schoonheid is van een bloem, van een vriend of van een film, stellen we ons open voor de God die schoonheid IS.
Met de kanttekening dat de schoonheid in onze gevallen wereld kan schuilgaan onder of vertekend worden door de lelijkheid van onze zelfgerichtheid. En de volgende kanttekening dat schoonheid NIET God is, zoals de liefde ook niet God is! Wie de schoonheid op zichzelf verheerlijkt, komt bedrogen uit (een van de boodschappen van het kille The Picture of Dorian Gray van Oscar Wilde). Schoonheid, liefde en waarheid (met kleine letters) zijn geschapen werkelijkheden, en ze aanbidden betekent dus afgoderij. Ze zijn elk afzonderlijk te klein om ons tot 'Groot Verhaal' te dienen. Maar ze zijn wel geschapen door Degene die Liefde, Schoonheid en Waarheid IS. Ze zijn als het ware zijn boodschappers, die naar Hem verwijzen. Ze kunnen in zichzelf onze diepste behoefte niet vervullen, maar wijzen ons wel verder naar degene die dat wel kan. En andersom gebruikt God ze om in onze behoefte te voorzien. Ze zijn zijn spreekbuis - een regenboog voor een gevallen wereld, in de woorden van Calvin Seerveld. Daarom zullen ze volgens mij alle drie deel uitmaken van het werkelijke christelijke leven.
Volgelingen van de God die Liefde, Schoonheid en Waarheid IS, zullen zelf ook gekenmerkt willen worden door liefde, schoonheid en waarheid, en zullen die ook gaan vertonen. Ze zullen genieten van relaties met andere mensen, van mooie kunst en natuur, en van gerechtigheid en kennis van de schepping. En ze zullen zelf anderen willen liefhebben, mooie dingen maken en beschermen en eerlijkheid nastreven. Ik geloof dat alleen op deze manier mensen het beeld van God kunnen laten zien, dat wil zeggen: echt menselijk worden.
Ik noem voortdurend 'schoonheid', 'liefde' en 'waarheid' in een adem. Volgens mijn hangen deze begrippen namelijk samen. Iets kan niet werkelijk mooi zijn, als het een leugen is. Iets kan niet werkelijk mooi zijn als het een uiting is van haat of mensenvrees. We hebben hier te maken met een drie-eenheid. In het boek dat ik onlangs heb geschreven (voorlopige titel:
Wat als God jouw verhaal vertelt? Overwinning door zwakheid) ga ik hier verder op in. In dit bericht zal ik het houden bij de opmerking dat iets of iemand mooi is,
als hij, zij of het helemaal zichzelf is (wat samenhangt met de ideeën van waarheid en liefde).
Het is niet makkelijk schoonheid te definiëren, want er zit een subjectief element aan. We zijn ieder van ons ook eigen, unieke individuen, die verschillende nadrukken leggen, en verschillende verlangens hebben. We hebben een eigen schoonheid en die combineert op een eigen manier met de schoonheid buiten ons. Maar er zijn wel overeenkomsten (anders hadden filosofen door de eeuwen heen nooit over schoonheid kunnen schrijven) en ik kan wel een paar objectieve eigenschappen noemen die volgens mij gepaard gaan met schoonheid. Iets is mooi als het uniek is. Denk aan de bloesem in de lente: elk bloempje is anders, geen takje is hetzelfde als een ander takje, overal zie je iets nieuws. Vergelijk dat met een plastic orchidee - die is niet zo mooi als een echte, omdat de bloemen precies hetzelfde zijn. Die uniciteit zet zich door in de details. In de plastic bloemen houden de details op een bepaald niveau op, en worden de randjes helemaal glad, of zie je de lijmranden. De bloemen vertonen unieke details hoe ver je ze ook 'inzoomt'. Zelfs het patroon van de nerven in een blad dat je onder een vergrootglas ziet, is mooi. (Dit is ook de reden dat Applecomputers zo mooi zijn: over elk detail is nagedacht, hoe klein ook - maar dit is natuurlijk een persoonlijke mening). Maar schoonheid heeft ook te maken met 'schoon'-zijn. Er is geen vieze plek of verkleuring, geen ziekte of misvorming -dat wil zeggen: het voorwerp nadert een bepaalt ideaal, hoe iets er 'hoort' uit te zien. Ik moet altijd rillen als ik zie dat er vuilnis in het gras ligt of tussen de bomen. Het hoort er niet. Het is niet mooi. (Aan de andere kant kan de manier waarop
een plastic zak door de wind wordt voortgeblazen al mooi zijn - omdat het de expressie is van iets dat wel echt is.) En schoonheid dient nergens toe - het heeft geen nut, is niet utilitaristisch. Geen wonder dat de woonkazernes in Oost Europa zo grauw en lelijk zijn. En geen wonder de de lokalen van sommige geloofsgemeenschappen zo kaal en leeg lijken. Schoonheid die wordt toegepast om een doel te bereiken (bijvoorbeeld in reclames), wordt al snel cynisch. Echte schoonheid bestaat gewoon om zichzelf, niet om iets in mij te doen of voor mij te doen. Ik kan de schoonheid niet verdienen en niet beheersen. Ik kan haar niet bezitten. Ik kan haar alleen liefhebben. Ik kan haar alleen ontvangen als genade (zoals ik betoog in mijn bijdrage in
Het Boek van de Natuur, hartelijk aanbevolen!). Ik zelf zie hier eigenschappen in van God, maar tegelijk ook van de mensen om mij heen. En ik zie deze dingen ook terug in de films die ik kijk vanwege hun schoonheid.
Ook wat de films betreft kan schoonheid niet worden gescheiden van waarheid en van liefde. Het zijn films waarin relaties en de de vraag wat liefde is een belangrijke rol in spelen. Het zijn ook films, die (hoe fantasievol ze ook zijn) gaan over de vraag naar de betekenis van het leven, of de zin van eerlijkheid, of het verlangen naar rechtvaardigheid. De thema's zijn allemaal met elkaar verworven. Maar daarnaast zijn het films met unieke beelden, landschappen, mensen - of ze nu echt bestaan of zijn verzonnen. Films waarin aandacht is besteed aan details, of het nu gaat om de instelling van de camera, of de patronen van de kostuums, of de blaadjes aan de boom. Het zijn ook films die (ook al bevatten ze ook wel lelijkheid - die ze vaak eerlijk laten zien als lelijkheid) dingen laten zien zoals ze moeten zijn, 'zonder vlek of rimpel'. Denk aan de elven uit de verfilmingen van The Lord of the Rings: dit is hoe elven moeten zijn. En het zijn films waarin de schoonheid er is voor zichzelf. Ze heeft vaak iets speels of frivools, ze wil ons niet tot lust of hebzucht manipuleren, maar biedt alleen zichzelf aan, zoals ze is. Mijn individualiteit laat zich vooral zien in het feit dat er zoveel SF- en fantasyfilms tot mijn selectie behoren - ik zie schoonheid in andere werelden, of het nu de diepzee is, de Jupitermaan Europa, of 'een melkwegstelsel ver, ver weg'. Ze verwijzen voor mij naar de werkelijkheid van een andere realiteit, de realiteit van steeds nieuwe ontdekkingen, waar God de maker en heerser van is.
Genoeg wat betreft de inleiding! Hier volgt mijn lijst van de tien mooiste films:
Nausicaa and the valley of the wind
Meesteranimator Hayao Miyazaki heeft oog voor de details in de natuur. Al zijn films bevatten adembenemende shots van licht dat op een landschap speelt, wolken die aan de kijker voorbijtrekken, de wind die graan doet golven. Hij is gefascineerd door vliegtuigen, maar vooral de ervaring van het vliegen, en de vrijheid die daarmee gepaard gaat. Dat is al zichtbaar in zijn eerste film, en mijn favoriete van zijn werk. Hij schept in deze film ook een giftige jungle, vol met monsterlijke insecten, waarvan de details prachtig zijn uitgewerkt (en die uiteindelijk ook bij de natuur blijken te horen). De gruwel van de oorlog wordt zichtbaar, maar uiteindelijk is het de liefde van prinses Nausicaa voor wie anders is dan zij en haar keuze voor opoffering boven geweld, die de overhand krijgen. Dat alles leidt tot een climax met verwijzingen naar de opstanding. Een rijk verhaal dat laat zien dat tekenfilms niet kinderachtig zijn.
The Fall
Filmmaker Tarsem filmde op adembenemende locaties over de hele wereld,
die in een fantasyfilm niet zouden misstaan, maar waar geen
computereffect aan te pas is gekomen. De kleurrijke kostuums en de
bijzondere beelden (onder andere een zwemmende olifant) zijn heel
expressief. Ze laten zien welke voorstelling een meisje maakt bij een
verhaal dat haar wordt verteld door een patiënt in hetzelfde ziekenhuis
waar zij is opgenomen. Dat verhaal blijkt ook invloed te hebben op de
werkelijkheid, en neemt een grimmige wending. De vriendschap tussen het
meisje en de verteller leidt er uiteindelijk toe dat deze laatste de
waarheid onder ogen ziet en kiest voor het leven.
Hellboy II - The Golden Army
Een film over een demon in mijn lijstje met mooie films? Dat lijkt vreemd, maar Hellboy is gelukkig geen gewone demon. Hij vecht voor de goede zaak. Guillermo del Toro heeft een levendige fantasie en schept wereld van feeen en sprookjeswezens, gekenmerkt door een haast oneindige variatie. Een wereld die in haar voortbestaan wordt bedreigd door de prozaische hebzucht en machtswellust van mensen, die een gat in hun ziel hebben dat niet gevuld lijkt te kunnen worden. De scene waarin een 'forest elemental' wordt losgelaten -de laatste die er is op Aarde- is opmerkelijk ontroerend. We maken als mensen onze wereld steeds kleiner en leger. En toch kiest Hellboy ervoor te strijden voor de mensheid, dezelfde mensen die niets anders kunnen dan hem verwerpen.
The Fellowship of the Ring
De eerste film van de drie is het mooist. Hij bevat de levendige plattelandsgemeenschap van de hobbits, de verstilde schoonheid van Rivendell en de imposante bomen van Lothlorien. Hij toont unieke wezens, van elven tot grottentrollen en balrogs. Hij wordt opgesierd door de natuur van Nieuw-Zeeland. Het is een wereld waar je echt in kunt geloven, zo lijkt alles te kloppen. En bovendien gaat de film, net als de oorspronkelijke verhalen, over thema's die de kern van het leven als mens raken: goed en kwaad, verleiding en lotsbestemming, genade en verdriet. Ik dompel me er graag in onder, wordt even deel van Midden-Aarde, in de hoop dat ik in mijn eigen leven iets zal gaan tonen van de vrolijkheid van de Hobbits, de wijsheid van Gandalf en de doortastendheid van Aragorn.
The Tree of Life
De geschiedenis van de kosmos van oerknal tot uitdoving van het heelal. Vol nevels, en sterren, en dinosaurussen. En daarin een levensverhaal, een wereld in zichzelf, een jongen die in aanraking komt met de overlevingsdrang van zijn vader, en de genade van zijn moeder. En die merkt dat hij uit eigen kracht niet meer kan ontsnappen uit het patroon waar hij in is gevallen, maar dat hij verlossing nodig heeft. Beelden van de natuur, meditatieve scenes. Symbolen. En dinosaurussen. Een film die me diep raakte, mede omdat hij zo mooi was.
Atonement
Misschien is het te vroeg om deze film al op mijn lijstje te zetten. Ik heb hem deze week pas voor het eerst gezien en zal pas morgen een filmbespreking op mijn blog plaatsen. Maar al tijdens het kijken was ik onder de indruk van de schoonheid van deze film. De prachtige beelden van een zomerse tuin rond een Engels landhuis, maar ook van Frankrijk in de oorlog. Menselijkheid in al haar glorie en verdorvenheid. Een verhaal over een liefdesaffaire, maar ook over de verwoestende werking van de leugen. Het einde geeft er een cynische draai aan - de schoonheid blijkt niet voor niets bijna 'te mooi om waar te zijn', maar daarmee blijft de film wel prachtig.
Pirates of the Carribean - At Worlds End
Dit was de film waarbij ik aan dit lijstje moest denken. De film is grimmiger dan de eerste twee delen van de serie, en het plot is (in elk geval als je hem de eerste keer ziet) niet makkelijk te volgen, omdat iedereen een ander motief lijkt te hebben om elkaar te verraden. Maar anderzijds is de film adembenemend: de landschappen waar de bemanning langs reist naar het eind van de wereld, de surrealistische plek waar Jack Sparrow verblijft, de kostuums van de piraten uit alle windstreken, de koralen en poliepen op de Vliegende Hollander en het natuurgeweld in de ontknoping. En een karakter dat de kans op eeuwig leven aan zich voorbij laat gaan, zodat twee geliefden bij elkaar kunnen blijven. Mooi!
Sunshine
Het uitgangspunt van deze film is misschien in wetenschappelijk opzicht niet zo geloofwaardig, de rest van de film toont mijns inziens overtuigend hoe een reis van de Aarde naar de zon zou kunnen verlopen. Over het ontwerp van het ruimteschip is goed nagedacht. Maar vooral indrukwekkend zijn de beelden van de zon, die steeds dichterbij komt, en het kale oppervlak van Mercurius. Karakters in de film vergelijken hun reis met een zoektocht naar God, maar die blijkt te groot om te kunnen zien en leven. Ook hier vindt aan het eind weer een opoffering plaats die aan anderen leven brengt.
Hero
Een zwaardvechter vertelt een Chinese koning hoe hij heeft afgerekend met drie legendarische krijgers die het op de vorst gemunt hadden. Maar de koning denkt niet dat hij de waarheid vertelt en geeft hem zijn eigen versie van de gebeurtenissen. Uiteindelijk komt de waarheid boven tafel. En die waarheid heeft te maken met een keuze voor geweldloosheid en ja, inderdaad: opoffering. Dat alles getoond met sierlijke, bijna poetische gevechten, prachtige kleuren (elke versie van het verhaal heeft een eigen kleurstelling), en imposante omgevingen.
Wall-E
Animatiestudio Pixar heeft er ook een handje van mooie films te maken. Mijn favoriete is Wall-E. Ook hier heeft de mens de schoonheid van zijn omgeving veracht en van de Aarde een puinhoop gemaakt (die trouwens prachtig en gedetailleerd in beeld is gebracht). Maar dat betekent niet dat alles verloren is. het robotje Wall-E ziet midden in het afval nog mooie details en interessante voorwerpen. Als verkenningsrobot EVE voorbijkomt wordt zijn hart gegrepen. Hij volgt haar naar haar ruimteschip, waar hij een in slaap gesuste mensheid weer laat verlangen naar schoonheid, naar liefde en naar waarheid. Maar ook hier komt de verlossing niet zonder opoffering. Het is een film die ik keer op keer kan kijken, zonder dat hij mij gaat vervelen. En de beelden van herstel over de aftiteling heen blijven me ontroeren.
Wat zijn volgens jullie de mooiste films?
